Skip to main content

Full text of "Die Chirurgie des Wilhelm von Congeinna (Congenis). Fragment eines Collegienheftes nach einer Handschrift der Erfurter Amploniana hrsg. von dr. Pagel"

See other formats 


■Bö^J^fi'-««* 


HX64061981 
R  D30  W64  Die  Chirurgie  des  Wi 


r 


"RD30 


WG4 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2010  witii  funding  from 

Open  Knowledge  Commons 


http://www.archive.org/details/diechirurgiedeswOOwilh 


Die  Chirurgi(3 


des 


Wilhelm  von  Coiigeinna 

(Congeuis). 


Fragment  eines  CoUegienheftes 

nach  einer  Handschrift  der  Erfurter  Amploniana 

herausgegeben 


I>r.   Pagel, 

Arzt  in  Berlin. 


Berlin. 

Druck  und  Verlag  von  Georg  Reimer. 

1891. 


W  (»4 


Herrn  Geheimen  Medicinalratli 

Frofessox*  I3r.  VirclioAv 

als  Festschrift  zu  seinem  70.   Geburtstage 
am  13.  October  1891 

in  Verehruno-  und  Dankbarkeit 


gewidmet 


Verfasser. 


„Der  ächte  Künstler  sieht  ein,  dass  er  nur  dann  seine  Kunst 
mit  neueu  Regeln  bereichern  kann,  wenn  er  weiss,  was  die  Vorwelt 
wusste  und  wie  sie  handelte." 

(K.  Sprengel,   Geschichte  der  wichtigsten 
Chirurg.  Operationen  I,  Vorrede.) 


Von  dem  Privaidoceiiten  der  Cieschichte  an  der  Uni- 
versität Berlin  Herrn  Dr.  S.  Loe  wen  leid  ging  mir  unter 
dem  28.  April  1890  auf  Veranlassung  Steinschneider's 
eine  Zuschrift  zu  mit  dem  Ersuchen  um  Auskunft  über 
folgende  Fragen  —  ich  theile  den  Inhalt  absichtlich  hier 
mit,  weil  vielleicht  einer  der  Leser  glüclilicher  in  der  Be- 
antwortung dieser  unaufgeklärten  Materie  ist  als  ich  — : 
Ein  französischer  König  Louis  hat  eine  Gattin,  die  un- 
fruchtbar ist.  Ein  jüdischer  Arzt  Giles  '•^l"!"  (Derugi  oder 
de  Rogi)  giebt  ihr  eine  Medicin  und  sie  bekommt  Kinder. 
Ist  ein  Arzt  dieses  oder  ähnlichen  Namens  bekannt  und 
welcher  Louis  könnte  dies  sein?  etc.  —  Dieser  Brief- 
wechsel führte  zu  einer  persönlichen  Zusammenkunft  mit 
Steinschneider,  und  bei  dieser  Gelegenheit  machte  mich 
der  grosse  Gelehrte,  der  damals  gerade  u.  A.  mit  der 
Herausgabe  eines  umfassenden  Werks  „Die  hebräischen 
üebersetzungen  des  Mittelalters",  worin  auch  die  med. 
Litteratur  die  gebührende  Berücksichtigung  linden  sollte, 
beschäftigt  war,  auf  einen  hebräischen  Codex  der  Pariser 
Nationalbibliothek  aufmerksam,  dessen  Titel  nach  dem  be- 
treffenden „Catalogue  des  manuscrits  hebreux  et  samari- 
tains  de  la  bibliotheque  imperiale"  (Paris  1866.  Seite  214 


—      6      — 

No.  11«):')')  rulK'emlonnasscu  laulel:  „(F..I.  4H  v".)  Trailö 
de  (.-liirurgio,  par  (iiiillaunio  de  .  .  .  (ti*;"'''jjip'!);  tiadiiit 
du  latiii  Oll  liebivu  iiai-  K.  Isaic.  <|ui  prubablement  est 
aussi  raiittnir  de  la  Version  tlc  rdiivra^c  de  Roj^er  de 
ranne'".  Die  H  Punkte  hinter  dem  Worte  „de"  bedeuten 
olVenbar.  dass  der  Katalogisator  nicht  recht  gewusst  hat, 
was  er  mit  dem  hebräischen  Namen  anfangen  sollte,  und 
dies  geht  auch  aus  dem  Umstände  hervor,  dass  er  im  Re- 
gister p.  252  diese  Ilandschril't  schlankweg  unter  „Guil- 
laume  de  Salliceto"  rulu-icirt  hat.  während,  wie  Stein- 
schneider mir  sofort  bewies,  sicher  kein  anderer  Autor 
gemeint  sein  könne,  als  der,  unter  des.sen  Namen  sich 
auch  in  der  Erfurter  Amploniana  folgender  Codex  befindet 
(citirt  nach  dem  bekannten  Katalog  von  Schum  p.  175): 
F.  267*  Blatt  151— 162  „Wilhelmi  de  Congenis  modus  et 
consuetudo  operandi  a  quodam  discipulo  ejus  descripti".  — 
Es  war  nun  zunächst  die  Frage:  Wer  ist  dieser  Wilhelm 
von  Congenis?  Hierauf  gab  mir  Haeser's  Lehrbuch  eine 
vorläufige,  dürftige  Antwort.  Dort  hei.sst  es  (3.  Aull.  Th.  I 
p.  772)  am  Schlüsse  des  Kapitels  über  Jehan  Yperman: 
„Andere  Namen  finden  sich  bei  Y.  zum  ersten  Mal: 
„.  .  .  Meister  Wilhelm  von  Congeinna  (auch  von  Congenie 
S.  61)  u.  s.  w."  Es  kam  nun  darauf  an,  eventuell  durch 
Studium  des  bekanntlich  von  M.  ('.  Broeckx,  dem  ver- 
dienstvollen Belgischen  Historiker  der  Med.,  zuerst  in  den 
Annales  de  l'academie  d'archeologie  de  Belgique.  T.  XX. 
Anvers  1863  p.  128 — 332  edirten  Originalwerks  des  Yper- 
man näheren  Aufschluss  über  unsern  AVilhelm  von  Congenie 
oder  Congeinna  zu  gewinnen.  In  der  That  fand  ich  hier 
diesen  Autor  dreimal  im  Ganzen  citirt  und  zwar: 

1)  auf  Seite  178  in  dem  Kapitel    „lloe  man    proven 
sal  olf  dat  hersenbecken  von  een  is  of  uiet",   wo  es  Zeile 


f)  V.  II.,  ii;i('li(l(Mii  iilx!!'  die.  Vdii  LMiifniiic  :i\\'jc<^c\>('\\('\\ 
/(iichcii  zur  Diiijfiiosc,  eines  S(;Ii;i(|ell)ni(lies  IjericliU;!  ist, 
also  lioisst:  „Kndc  als  glii  niet  cii  conto  erigen  labflanuin, 
soo  nemt  was  ;iIloon  inaoi-  ton  os  nict  sog  goet  clair  toe. 
J)it  wyst  ons  inocstor  \Vill(!in  van  Congeinna  alle 
deso  vocrsoido.  Alle,  deso  provon  van  dcze  voerscidc 
capitelen  syn  ditwyl  valsolis  gcvondcn  dair  die  plaister 
allcnc  en  den  draet  gcwast  tusschcn  de  tanden  die  syn 
waer."  —  Ferner 

2)  Seite  184  (1.  c.)  in  dem  Kapitel  „^'an  den  licrsen- 
becken  ghewont  met  finden  wapineu:  soe  dat  been  sceelt" 
Z.  6  V.  0.  heisst  es:  „Dits  eenc  goede  salve  dese 
ordinerde  mester  \Villeni  van  Congenie  die  welke 
wide  vermaert  was:  2|.  Olibanum,  masticis  ää  $  5.  dit 
pulveriseert  wel  cleene  ende  minget  met  ij  5  gausen  smout 
ende  met  hinnen  smoutte  ende  wil  di  dat  dose  salve 
gheluwe  si  doet  ter  soe  een  lettel  saffraus  ende  wilde 
datse  si  roet  soe  doet  er  toe  een  lettel  drakeu  bloet,  dus 
mlngt  dise  verweu  hoe  ghi  wilt  maer  ne  salvet  dese  wen- 
den nieuwerincs  dan  met  deser  salve  ende  leggliet  ghebreet 
op  een  plaister. 

Dits  een  ander  maniere  van  salven:  2|.  cxüngtu*) 
porcine  uovelle  syne  sale  5  ij,  der  in  siet  groen  eppe  een 
deel  ende  dan  doet  er  toe  wit  arst  i  pont  was  een  vieren- 
deel  ponts,  dit  smelt  over  een  ende  dan  siet  dore  een 
linen  cleet  ende  dan  roerent  tote  dat  cout  es,  dat  dat  was 
niet  boven  en  blive.  Dit  was  myue  gemine  salve  ende  ic 
genasser  mede  alle  wouden  ende  dit  was  bi  liulpen  der 
natuereu  ende  dit  lieete  de  leeke  meesters  popeliou  salve 


*)  So  steht  wörtlich  da.    Offenbar  handelt  es  sich  um  das  Wort 
axungia. 


eiule  lattor  luitc  die  cppo  -üoc  salsi  i^liolu  .sin  ciule  de 
lecke  mee^ters  heetense  Dianth"  maor  ic  lieete  dese  salve 
der  bartomakcrs  salve".  —  Eiulliili 

3)  im  Kai)itel  „Van  rudiclicit  t>n  scoiicrtheit  aiic  die 
mensche''  auf  Seite  2()S  Zeile  12  v.  o.  H". :  „Keen  ander 
goedc.  pulse  salve:  Die  uns  leert  mester  W'illani  van 
Ton  gen  ie  2\.  Oleum  laurini  3  iüj  exungia  i)ürcina  antiqua 
5  ij  argentum  vivum  5  j  »nortilicatum  salive,  saus  gem. 
iüj,  succi  fumiterre,  succi  plantaginis  ää  3  iij.  Dit  siedt 
opt  vier  over  een  tote  dat  die  soppe  versoden  syu  altoes 
roerende  dat  niet  ne  berne  dan  doet  van  der  viere  endo 
alst  bina  cout  es  dan  minghet  daer  in  jouwen  argentum 
vivuni,  fiat  unguentum  ponatur  in  pixide. 

Aviccnna  seit:  succus  apii  sylvestris  daer  met  bestreken 
dat  lielpt  de  droglie  rüden  ende  joeoten.     Item  etc." 

Dass  dieser  Congeinna  also  kein  ganz  unbedeutender 
Chirurg  gewesen,  vielmehr  als  Lehrer  und  Operateur  sich 
bei  den  Zeitgenossen  eines  gewissen  Ansehens  erfreut  haben 
muss,  glaubte  ich  aus  den  erwähnten  Citaton  sowie  aus 
dem  Vorhandensein  sogar  einer  handschriftlichen  hebräi- 
schen Uebersetzung  annehmen  zu  dürfen,  und  da  ich  aus 
meiner  Beschäftigung  mit  Mondeville  ein  Interesse  für  die 
mittelalterlichen  Chirurgen  gewonnen  hatte,  und  der  Er- 
furter Codex  ohne  grosse  Mühe  und  Kosten  der  hiesigen 
Handschriften- Abtheilung  der  Königlichen  Bibliothek  über- 
mittelt werden  konnte,  so  Hess  ich  mir  denselben  kommen 
und  verfertigte  mir  davon  eine  Copie.  Leider  musste  ich 
mich  im  Verlaufe  der  Arbeit  überzeugen,  erstens,  dass  für 
die  Lebensgeschichte  unseres  Autors  kein  weiterer  Auf- 
schluss  zu  gewinnen  war  und  zweitens,  dass  der  im  Ue- 
brigen  mit  den  bekannten  gothischen  Lettern  des  14.  Jahr- 
hunderts deutlich  geschriebene  und  leicht   leserliche  Text 


—     9      — 

im  liöcliHtoii  flradc-  li'ickcii-  iiiid  r<!lil('ili;i,ri  iiicilcifrcscliriobon 
ist.  I)(!r  oder  vicliiHilir  die-  AbscIiiMnlxü-  sind  so  <^t;d;iii kon- 
los und  iii(!c,li;i,iiiscli  zu  Worko  f^(!Orinti,oii,  d;iss  sie,  l)cis|)iels- 
weise  miiton  in  cinoui  KhiiücI  des  1.  IJucluis  unlor  Aus- 
lassung dos  Inhalisvorzoiclinissos  und  vcrscliicdoncü'  Kapitol 
ohno  Weiteres  in  das  5.  ikich  geratlien  sind,  und  wenn 
ich  mich  auch  bemüht  habe,  dio  oigontliohen  Schreib- 
fehler und  kleinere  Versehen  (Uirch  —  ich  horte  —  ge- 
lungene Conjeciurcn  zu  beseitigen,  so  bleiben  doch  noch 
an  der  genannten  und  an  anderen  Stellen  einige,  wie  es 
scheint,  nicht  unbeträchtliche  Lücken,  so  dass  ich  beim 
besten  Willen  das  im  Folgenden  Gegebene,  obwohl  es  in 
sich  ein  abgerundetes  Ganze  bildet,  nicht  anders  als  als 
Fragment  habe  bezeichnen  können.  —  Ob  der  nach  Stein- 
schneider's  Mittheilung  (cfr.  sein  Werk  „Die  hebräischen 
üebersetzungen  des  Mittelalters"  auf  S.  801  in  §  498  — 
der  hochverehrte  Herr  Verfasser  war  so  liebenswürdig,  mir 
schon  am  30.  Juni  1890  das  betreffende  Blatt  eines 
Correcturabzuges  zugehen  zu  lassen  — )  noch  in  der  Bod- 
lejana  zu  Oxford  (unter  No.  558,  früher  im  Catal.  Mss. 
Augl.  Oxon.  1697  fol.  1  119  n.  2313)  vorhandene,  mit 
dem  Erfurter  identische  Codex  vollständiger  und  correcter 
ist  als  dieser,  muss  vorläufig  dahin  gestellt  bleiben.  Mein 
Wunsch,  auch  den  Oxforder  Text  studiren  zu  dürfen,  war 
unerfüllbar,  da  wie  mir  Herr  Geheimrath  Wilmans,  an  den 
ich  mich  dieserhalb  gewandt  hatte,  mittheilte,  die  dortigen 
Handschriften  allenfalls  nur  ganz  ausnahmsw^eise  an  aus- 
wärtige Gelehrte  von  Weltruf  versandt  würden,  sonst  aber 
nur  an  Ort  und  Stelle  dem  Studium  zugänglich  seien. 
Nach  Mittheilungen,  die  Steinschneider  von  dem  Biblio- 
thekar Mr.  Macray,  Verfasser  des  Katalogs  der  mss.  Digby 
1883,  erhalten  hat,    befindet    sich    in    der    letzterwähnten 


—       10      — 

llainlsrlirill  Inl-ifiitlc  l\;iii<linilc:  „.M;i'4.  W.  luirj^tMisis  [\i\{. 
Montis  Possiilaiii.  iixoralus,  |iiactria  litleiatiis  liabuiulans 
iiKihililms  v\  imiiiohilihus.''  lis  ist  /woilV'llialt,  ul)  sich 
(Mose  Aii^'alii'ii  auf  ("ttiigiMiis  lic/iduMi.  Da  Y|iorniaii  /u 
Aiilaiii,'  (It's  14.  .laliiliumicrts  etwa  «irldit  lial,  sn  ist  aiuli 
ilit'  l,i'l)t'ii>/(,'it  imst'ri's  Autois  ciitwi'drr  in  diese  Epoche 
utlor  virlli'iilit  solum  in  oiiio  liiilioro,  in  »las  Ende  dos  IH. 
.laliilumderts  zn  setzen.  Einen  kleinen  Anhalt  gewährt  in 
dieser  Beziehung  noch  der  Inhalt  der  Handschrift  seihst 
insol'ern.  als  sich  hei  weiteren)  genauerem  Studium  und 
Vergleich  mit  den  aiuioren  aus  dem  Irühen  Mittelalter  uns 
überkommenen  chirurgischen  Schrilten  ganz  unzweifelhaft 
ergeben  hat,  dass  der  vorliegende  Text  nichts  weiter  ist 
als  e  i  n  e  ( " o n\  p  i  I  u  t  i  o  n  aus  Roger''s  Chirurgie*),  wie  sie 
sich  in  der  „Collectio  Saleruitana  etc."  (11  p.  426—493) 
abgeiliiickt  Ijndet.  Nicht  hloss  IMaii  und  iMutheilung  sind 
bei  beiden  Schriften  wesentlich  dieselben,  sondern  es  liudet 
sich  auch  an  vielen  Stellen,  aber  nicht  an  allen,  eine  fast 
wörtliche  Uebereiiistinunung:  in  einzelnen  Kapiteln  ist  der 
Text  des  Congeinna'schen  (ollegicnhcftes  nur  unwesent- 
lich redactionell  geändert.  Aber  auch  sehr  erhebliche 
Differenzen  sind  vorhanden.  Ob  und  inwieweit  beide  Au- 
toren vielleicht  eine  mir  bisher  entgangene  gemeinschaft- 
liche dritte  Quelle  benutzt  haben  —  iieira  Vergleich  bei- 
der Texte  drängt  sich  stellenweise  förmlich  der  Ciedanke 
auf,  dass  es  sich  um  zwei  verschiedene  l'ebersetzungen 
einer  uiul  derselben  möglicherweise  ursprünglich  arabischen 
Schrift  handelt,  —  oder  ob  vielleicht  ein  Plagiat  eines 
Schülers  vorliegt,  das  einfach   dem  Lehrer   untergeschoben 

*)  Einzelue  Kapitel  scheinen  auch  aus  der  Practica  Rogcrii  com- 
pilirt  zu  sein,  wie  sie  in  der  Collect.  Venet.  von  IJl!)  f.  211  — l>;U 
abgedruckt  ist. 


^    11    — 

wurde,  (lii,riil)Cf  vermag  ich  iiirhls  ;in/iii;<;lic.ii.  Du  min 
Ilogor's  Cliirurgic  zuerst  etwa  in  ilcr  i\Iil,l(!  <l(!.s  !)>.  .liihr- 
huntlcrl.,s(in  (\vv  l'x-jirlx'iiung  v(mi  IJchindn)  niedcrgeHchricbon 
ist,  so  folgt  (l;ir;uis,  dass,  wenn  nu^ine  Vürmutliung  heziig- 
licli  der  Henut/ung  dov  K(»g(M-\sc,lien  Schrift  durch  ('on- 
geinna  richtig  ist,  dieser  ungcf.'ihr  in  der  Zeit  zwischen 
IVlitte  des  13.  Jahrhunderts  l)is  Anfang  des  folgenden  ge- 
lobt haben  kann.  Aus  der  Einleitung  ist  ferner  zu  ent- 
nehmen, dass  zur  Zeit  der  Niederschrift  des  Collegienheftes 
(durch  einen  anonymen  Schüler)  Congenis  vermuthlich 
bereits  verstorben  war.  —  Bezüglich  des  Inhalts  will  ich 
noch  bemerken,  dass  es  sich  eigentlich  nur  um  eine  fast 
nackte  specielle  chirurgische  Therapie  a  capite  ad 
calcem  handelt,  ohne  jeden  „gelehrten  Kram",  ohne  Citi- 
rung  von  Autoren  etc.  (ganz  wie  bei  Roger),  mit  nur  ver- 
einzelten ätiologischen  und  diagnostischen  Bemerkungen, 
was  sich  auch  schon  äusserlich  dadurch  zeigt,  dass  vom 
9.  Kapitel  des  1.  Buches  ab  vor  jeder  Kapitelüberschrift 
das  übliche  Zeichen  Jp  zu  linden  ist.  Nichtsdestoweniger 
wird,  das  hoffe  ich,  diese  Arbeit  einen  nicht  ganz  unwich- 
tigen Beitrag  zur  Kenntniss  der  Geschichte  der  Chirurgie 
im  Mittelalter  abgeben,  umsomehr,  da  manche  Abschnitte, 
namentlich  die  vom  3.  Buch  ab,  zweifellos  auch  nach  Inhalt 
und  Form  originelles  Gepräge  an  sich  tragen.  —  üebrigens 
mögen  die  Kürze,  das  Präcise  und  Rationelle  in  der  Therapie 
in  einer  Form,  wie  sie  auch  heute  noch  imponiren  kann, 
nicht  wenig  zur  Beliebtheit  des  Meisters  Congeinua  bei  den 
Zeitgenossen  beigetragen  haben.  —  Um  Raum  zu  ersparen, 
habe  ich  von  einer  besonderen  wörtlichen  Anführung  der 
bezüglichen  Parallelstellen  aus  Roger  abgesehen,  aber  da,  wo 
es  nöthig  erschien,  in  der  Ueberschrift  wenigstens  die  An- 
gabe der  Seitenzahl  aus  dem  betreffenden  Baude  der  Collect. 


•   —     12     — 

Sulorn.  zur  lülciclitfiiiiiLC  »Kt  Oricntirunji  l'ür  deii  l.cscr, 
der  einen  Vergleich  anzustellen  wiinsciit,  hinziigetiigt.  Wenn 
der  Leser  auf  ni engelhafte  und  sichtli(  h  iiuvirrecto  Stellen 
stösst,  so  hitte  ich  die  Schuld  dafür  nicht  mir  aufzubür- 
den, sondern  zu  hcdcnkcn,  (hiss  es  eine  höchst  niissliche 
und  schwierige  Aufgabe  ist.  auf  (Iruinl  nur  ciinT  llaml- 
schril't  idine  die  Möglichkeit  mehrere  zum  \  ergleicii  heran- 
zuziehen, einen  correcten  Text  bieten  zu  sollen.  Ich  kann 
versicliern,  dass  ich  in  ilioser  Beziehung  (htsjenige,  was 
irgend  zu  leisten  möglich  war,  zu  leisten  versucht  habe, 
und  ich  glaube  es  in  Folge  meiner  ßelesenheit  gerade  in 
ilen  chirurgischen  Schriften  des  Mittelalters,  die  mehr  oder 
weniger  alle  in  Stil  und  Schreibweise  sich  ähneln*),  dreist 
aussprechen  zu  dürfen,  dass  ich  nicht  zu  sehr  hinter  be- 
rechtigten Anl'orderungen  zurückgeblieben  bin. 


*)  Der  Ausspruch   des  Guy    „sequuntur  se  sicut  grues"    hat   auch 
iü  formeller  Beziehung,  nicht  bloss  in  inhaltlicher,  Gültigkeit. 


In  hoc  opus  (!)  de  domino  mco*)  cui  benedicat  Deus  151" 
coiiscribaiu  scriptum  cyrurgiae  beneficio  iudigeiitibus  iic(;e.s- 
sarium,  in  (|uo  illius  gloriosissimi  viri  domiui  et  magistri 
Wilhehni  de  Congenis  modum  et  consuetudineni  operandi 
sicut  ab  ipso  audiendo  et  videndo  didici  prout  fidelius 
possum  explicare  proposui  nee  ab  ratione  tale  et  tarn  utile 
negotium  tanti  temporis  spatio  distuli,  liactenus  euim  ex- 
pectavi,  ut  quis  sociorum  nostrorum  divinae  retributionis 
intuitu  vel  saltem  liumani  favoris  respectu  hunc  sibi  la- 
borem  assumeret ;  verum  quia  hoc  hactenus  non  attempta- 
tum  audio,  hunc  doctorem  nostrum  liumanae  caruis  solvisse 
debitum  intelligo,  hunc  mihi  propter  Deum  laborem  libenter 
assumo.  —  Hoc  igitur  opusculum  in  quinque  distinctum 
particulas  hoc  ordine  prosequi  propono:  primam  particulam 
a  vertice  capitis  incipiam  et  in  ea  prosequar  curas  capitis 
quautum  ad  officium  spectat  cyrurgicum;  in  secuuda  pro- 
sequar curas  colli,  cervicis  et  gutturis;  iu  tertia  a  collo 
inferius  usque  ad  diafragma  desceudam  et  a  vulneribus 
quae  fiunt   in  heroplatis  tertiam  incipiam  particulam;    in 

*)  Die  Oxforder  Handschrift,  deren  Anfang  Steinschneider  mit- 
zutheilen  in  der  Lage  ist,  liest  correcter:  iu  hoc  opusculo  domino 
meo  0.  duci,  cui  etc. 


—     14     — 

ijuarta  tractabo  de  vulucrilius  i-t  (.•uiis  vuliierum  mem- 
l)roruni  mitritivorum  quae  sub  clialVaginato  sunt  et  usquo 
ad  (■;i|)ut  (Ir  stiii  istam  extendam  particulam;  (luintani 
particulain  a  scia  et  passioiie  sciatica  incipiain  et  in  ea 
pertractalio  ciiras  nieiiibroruni,  (|uae  sunt  a  scia  ini'erius 
iisque  ;i(l  pedes  et  in  digitis  peduni.  Ilinc  coiichidain 
tiactatmn. 

De  vuhieie  capitis  et  sutuia  i'jiisdeni.  —  J)e  vuhierc 
•capitis  sine  sutiua.  —  De  tiimore  in  capite  sine  vulnere. 
|)r  \uliiere  cum  fractura  ciiiiu'i  niai^na.  —  De  iVactura 
niajiiia,  constricto  vulnere,  et  manilesta.  —  De  scissura 
cranei.  —  De  inaequalitate  partium  IVacturae.  —  De  scis- 
sura superioris  labulac  cranei.  —  Si  inulliun  cutis  capitis 
et  cranei  simul  incidatur.  —  De  vuhieribus  cerebri  et 
panniculurum  ejus.  —  De  signis  lesiüuis  alicujus  pannicu- 
lurum  cerebri.  —  De  plicatura  cranei  sine  fractura.  — 
De  tinea.  —  De  pediculis.  —  De  hipia  vel  scrophulis.  — 
De  mania  et  melancholia  capitis.  —  De  ephilensya  (epi- 
lepsia).  —  De  vuhiere  teil  in  summitate.  —  De  dolore 
occipitii.  —  De  vulnere  in  facie  per  ensem.  —  De  vulnere 
in  i'acie  per  telum.  —  J)e  vulnere  per  sagittam  barbula- 
tam.  —  De  relaxatione  palpebrarum.  —  De  pilis  innatura- 
blais  (|ii;u'  sunt  sub  palpebris  et  aliis  pilis.  —  De  lluxu 
lacrimarum.  —  De  pruritu  oculoruni.  —  De  macula.  — 
J)e  panno  et  tela.  —  De  Tubore  oculurum.  —  De  arsura 
et  pressura.  —  De  visu  clarificando.  —  De  siccitate  ocu- 
loruin.  —  De  Cataracta  in  porta  vi.sus.  —  De  ungula  in 
uculu.  —  De  livore  et  tumore  in  i)alpebris.  —  De  inver- 
satione  palpebrarum.  —  De  iistula  inter  oculum  et  nasum. 

—  De  dolore  auiiuin.  —  De  verme  in  aure.  —  De  quo- 
libet  ab  aure  extr.ilieiKJo.  —  De  a(|ua  exsiccanda  in  aure. 

—  De  polypo.   -  De  cancro  in  naribus  vel  palatu  labiurum. — 


—     15     — 

De  asperitate  linguao.  —  Do  liinositato  circa  dcntcs.  —  J)o 
fissura  labiorum.  —  De  dislocationc  muiidilMilarum.  —  Do 
ruptura  maudibiilac.  —  Do  vulucro  et  f'ractura,  seil,  in  man- 
dibula.  —  Do  fistula  in  mandibula.  —  ])ii  passionc  dentium. 
—  De  variolis  in  Wir/u).  —  Do  impclif^iiie  et  .serpigine.  — 
De  morphea  rul)ra.  —  De  nior[»bea  alba.  —  Do  morphoa 
nigra.  —  De  gutta  rosacea.  — 

Do  Vüliiorc  capitis. 

Fit  quandoquc  vulnus  in  capitc  sine  Iractiirii  crnnoi 
enso,  clava  vel  lapide  ita  tarnen  quod  non  timetur  de  IVa- 
ctura  cranei.  Si  ense  et  volnus  oblonguni  fuerit  vel  ali- 
quantulum  circumferenciale,  fiat  sutura  ab  una  extremitate 
usque  ad  aliam  secimdum  quod  medico  videbitur  et  statim 
superponatur  pulvis  rubeus,  qui  infra  dicctur,  vo]  pulvis 
thuris  et  masticis  vel  etiam  solius  thuris  secundum  <|uod 
pro  loco  et  tempore  necessaria  liaberi  possunt;  in  ea  autem 
extremitate,  quae  magis  dependet,  modica  tenta  iraponatur. 
Tertia  autem  die  vel  quando  labia  vulneris  pendent  leviter, 
extrahantur  fila  et  iterum  superponatur  rubeus  pulvis.  Si 
vero  necesse  fuerit  saniem  generare  in  vulnere  superpona- 
tur embroca  talis:  semen  lini  et  fenugraeci  decoquatur  in 
oleo  usque  ad  consumptiouem  olei,  et  hoc  loco  super- 
ponatur alia  embroca:  malva  et  lusinel  decoquatur  in  aqua 
et  potest  aqua  expressa  (esse)  axuugia  non  salsa,  et  liaec 
embroca  calida  superponatur  loco.  Si  autem  pro  voluntate 
magistri  omnia  haberi  potermt,  ue  nimis  simplicibus  videa- 
tur  operari,  iiat  embroca  talis:  R  malvae  et  alterius  malvae, 
paritariae,  solatri,  folia  fenugraeci,  omnes  hae  lierbae  cum 
axungia  bene  incorporentur  et  praeterea  cum  vino  rubeo 
vel  aqua  secundum  diversitatem  temporis  anni  ad  lentum 
ignem  decoquantur    agitando    semper    cum    spatula   donec 


—     16     — 

inspissetur,  ot  liac  eiiibrooa  utatur  modicus.  Cum  vcro 
vdliius  suilioienter  imiiKlilicatmn  luoiit  et  cousoliilari  in- 
ceperit,  subtrahatur  toiita, 

Do  Yulnoro   cranei   capitis  sine  sutura. 
(s.  (ull.  Saloin.  II   p.  432.) 

Si  vuliius  in  capite  lactuni  l'ucrit  clava,  lapicle  et  alic|uo 
siniili,  qutid  nee  consui  possit  nee  debeat,  sine  iVactura 
tanicn  craiioi,  statini  de  panno  lineo  vetustate  rarefacto  in 
albiiniiiic  ovi  infiiso  ot  aliquantulum  expresso  totuni  volnus 
dili|,^'ntor  iiiidique  roploatur  ot  suporponatur  pliiniaoooUis 
stuppae;  ad  «ionerationeni  aiitoni  sanioi  ap|ii'ii;(lui-  !ili(|iia 
})raediotaruni  onibrocaruni:  post(|uain  autoni  sanioni  loccrit, 
paniius  siccus  vuhiori  iniponatur  (|nous(|uo  dosiccotiii-.cinnque 
desiccatum  l'uerit,  rasura  p;miii  lim'i  imponaliir  et  secun- 
dum  quöd  cavo  excreverit  paulatim  jani  dicta  crapis*)  sub- 
trahatur. A  die  autem  generationis  saniei  quousque  vulnus 
desiccatum  l'uerit,  convenienter  superpouatur  uugueutuni 
fuscum  cyrurgiae  vel  etiam  usuale. 

De  tumore  in  capite  sine  vuinere. 

Ex  ictu  clavae  vel  lapidis  quandoqiie  lit  tumor  in  ca- 
pite sine  volnere  et  absque  suspicione  l'racturae  cranei,  et 
tunc  .statim  superponatur  raica  panis  cum  sale;  sal  autem 
ipsi  micae  malaxaudo  incorporari  debet.  8i  autem  sie 
151'*  tumor  depelli  non  po.ssit,  apponatur  aliqua  praedictarum 
embrocarum,  ut  materia  tumoris  cunvcrtatur  in  saniem. 
Si  autem  modicus  tumor  fuerit  in  })rincipio,  apponatur 
statim  ferrum  vel  lapis  vel  aliqua  res  actu  frigida  ad  reper- 
cutiendam  materiam  tuniuris. 


*;  bei  Roger  =  carpiu. 


—     17     — 

üe  vulncrc  cum  Iructara  cniuci  iruif^na  et  manifcsta 
(h.  (Joll.  Sal.  II  p.  429). 
Contingit  quandoquo  cum  vulncrc  capitis  ficri  frac- 
turam  cranci,  et  fractura  quandoquo  est  maj^na  et  mani- 
festa,  et  vulnus  super  ip.sajn  amplum  et  largum.  Item 
statim  nisi  immoderatus  timeatur  (luxus  sanguinis,  o.s  vel 
aliud  si  quid  fucrit  ibi  quod  extralii  debeat,  extrahatur  et 
post  subtilissimus  pannus  lineus  intcr  craneum  et  duram 
matrem  cum  tasta  aliquantulum  inclinata  soUicite  et  caute 
immittatur  ita  quod  extremitas  panni  undique  craneo 
substernatur  et  durae  matri  superponatur.  Ipsa  autem 
fractura  cranei  plumaceolo  sericino  tota  repleatur  et  super 
ipsam  alius  plumaceolus  de  stuppa  major  et  latior  collocetur 
qui  conservet  inferiorem,  ne  motu  cerebri  expellatur.  Hoc 
autem  vulnus  semel  in  liieme,  bis  in  aestate  sie  debet  pro- 
curari  et  singulis  vicibus  tarn  plumaceoli  quam  panni 
debent  innovari.  Ad  jacendum  vero  et  quiescendum  pa- 
tiens  super  dolentem  partem  collocetur.  Cum  hac  autem 
cura  usque  ad  perfectam  cranei  reparationem  est  insisten- 
dum.  Si  vero  ante  cranei  reparationem  super  duram  ma- 
trem aliqua  caro  superflua  excreverit,  stuppa  canuabina 
incisa  perminuta  corrodatur,  similiter  si  post  reparationem 
cranei  caro  superflua  in  ipsum  reparamentum  excreverit, 
spongia  marina  corrodatur  vel  alio  levi  corrosivo;  vulnus 
autem  extrinsecus  cum  solo  panno  et  carpia,  quandoque 
cum  appositioue  pulveris  rubel  usque  ad  finem  perfecte 
curabitur. 

De  fractura  magna  stricto  vulnere 
(s.  Coli.  Sal.  II  p.  430). 
Quandoque  fractura  cranei    magna  est,  vulnus  autem 
super  ipsam  strictum,  scilicet  quod  de  quautitate  fracturae 

Pagel,  Wilhelm  vou  Cougelnua.  ^ 


—     18     — 

(lubitetur;  tunc  digitus  imponatur  vulneri  et  liinc  indc 
leviter  circueat,  quousque  de  c|uantitate  l'iitctmae  bone 
et  optime  certificetur,  ouiiKiue  de  (jiiantitate  IVacturac  con- 
stiterit,  ipsuiu  volnus  qiiud  est  in  lariic  super  f'iaclurain 
cum  rasorio  spatumine  in  inuduin  ciiuis  iiieidatur  et  caro 
cum  sua  cute  rugine  a  craueo  scparetur  et  hi  (juarterii  ad 
tergum  replicentur,  et  tunc  statim  os  vel  si  aliud  aliquid 
videbitur  extrahendum,  nisi  virtus  patientis  vel  timor  san- 
guinis lluxus  impediat,  extrahatur;  post  remotionem  vero 
panniis,  sieut  supradictum  est,  intra  craneum  et  ipsam  durum 
matrem  cum  tastu  cautc  immittatur  et  in  aliis  sicut  dictum 
est  tam  intra  craneum  i|uam  extra  ipsum  sollicite  proce- 
datur,  quarterii  autem  carnis  super  plumaceolos,  qui  sunt 
in  IVaetura  cranei  et  etiam  super  ipsam  rcducantur  et 
ultimo  cooperiantur  magno  plumaceolo,  qui  eos  teneat  ne 
evagontur  et  tunc  vulnus  pro  varietate  partis  laesae  dis- 
cretc  ligetur  et  sie  a  mane  usque  sero  vel  e  converso  vul- 
nus ligatum  reliu(|uatur.  Cum  autem  ad  ipsum  vulnus 
procurandum  magister  redierit,  si  quarterios  tumidos  et 
ingrossatos  invenerit,  bonum  signum  est;  si  contrarium, 
malum  est.  liac  autem  cura  est  insistendum  quousque 
craneum  reparatum  pleno  cognoscatur  et  tunc  praedicti 
quarterii  ad  primum  locuni  redirc  compcllantur  et  vulnus 
sicut  dictum   est.  carpia  et  pulvere  rubeo  consolidetur. 

De  scissura  cranei  (cfr.  1.  c.  II  p.  431). 
In  modum  rimulae  craneum  scindi  contingit  ita  scili- 
cet,  ubi  neutra  partium  alia  elevatior  vel  depressior  vi- 
deatur  et  utrum  etiam  talis  scissura  utramque  tabulam 
perforet  non  cognoscatur:  Ubi  ergo  medicus  certilicari 
possit,  ponat  llocem  lanae  vel  peunam  levem  super  scissu- 
ram  et  inlirnius  sibi  teneat  os  et  nares  elausas  et  exsufflet 


—     19     — 

viriliter,  et  si  per  rimulam  aliquod  exalaverit,  quod  pen- 
iiam  vel  flocom  moverit,  ccrtum  est  iisHuram  utramque 
tabulam  cranci  pcrforasso,  quo  in  casu  sie  proocdcntlum 
est:  si  vulnus  est  strictum,  elargctur  et  nisi  aliquod  ra- 
tionabiliter  obstiterit  juxta  rimulam,  qua  mcdico  videbitur, 
ex  una  parte  craneum  summa  eautela  terebello  perl'oretur 
et  iiant  foramiua,  quot  sccundum  quantitatem  scissurae 
videntur  necessaria  ad  hoc,  post  quod  cum  spatumine  vel 
serra  ab  uno  Ibramine  ad  aliud  craneum  incidatur,  ita 
scilicet  ut  usque  ad  extremitates  rimulae  procedat  talis 
incisio,  et  per  cissuram  talem  et  taliter  elargatam  si  quid 
supra  cerebrum  derivatum  fuerit  bombace  vel  panno  lineo 
subtilissimo  vetustate  rarefacto  abstergatur,  postea  autem 
in  cura  jam  dicta  fracturae  et  volneris  super  fracturara 
sicut  bene  dictum  est,  sollicite  procedatur. 

De  inaequalitate  partium  fracturae  cranei. 

Si  craneum  sit  fractum  ita  scilicet  ubi  sit  ex  altera 
parte  depressum  vel  forte  elevatum,  ut  frustum  non  facile 
segregari  valeat  ex  ea  parte  qua  magis  tenet  se  medicus 
perforare  incipiat  et  quotquot  ei  visum  fuerit  foramina 
faciat,  ubi  post  cum  spatumine  et  cum  aliis,  ut  dictum 
est  jam  curam  adhibeat. 

De  scissura  superioris  tabulae. 

8i  scissura  cranei  ad  inferiorem  tabulam  non  per- 
tingat  id  ipsum  quod  est  cissum  (est)  scarpello  curvo 
de  craueo  deponatur  usque  iu  profundum  cissurae  et 
quousque  id  quod  est  amputatum  reperiatur  volnus 
apertum  teneatur  et  post,  sicut  dictum  est  supra,  pro- 
cedatur. 

2* 


—     20     — 

H     Si  multuin   capitis  cutis  et  cranei  simul    inci- 
datur  (1.  c.  11  !>.  434). 

Si  volnus  factum  fuerit  in  capite  ita  quod  cutis  incisa 
fucrit  cum  craneo  nisi  omni  modo  facta  sit  separatio  cutis 
a  capite,  pars  parti  diligenter  conjuugatur  et  cousuatur 
Nullius  a(  u  (juadrata  et  filo  sericino  sub  mcnsura  unciae 
poUicis  et  (luilibet  puuctus  optirac  nectatur  et  tot  ibi  liant 
puucta  quot  iuerint  necessaria.  Tunc  tandem,  si  prius 
factum  non  fuerit.  cutis  in  iniMluin  ciiicis  iiicidalur  per 
medium  et  os  cranei  a  carne  rugine  separetur  et  pruji- 
ciatur  et  per  iucisionem  quarteriorum  quao  facta  est, 
fractura  cranei  procuretur  sicut  supradictum  est.  luterim 
sutura  non  fit  nee  ligatur,  sed  super  eam  ponatur  pulvis 
rubeus  qui  sie  fit:  consolidae  majoris  uuc.  1,  boli,  colo- 
foniae  ää  dr.  3,  masticis,  olibani  ää  dr.  Vji  sanguinis  dra- 
conis,  mummiae  ää  dr.  2,  quae  omnia  terantur,  cribrentur 
et  usui  reserventur.  Ilic  pulvis  valet  ad  sanguinem 
stringendum  undecunque  Ihiat  et  ad  consolidatioucm  ossis 
et  carnis  post  suturam.  Si  tota  autem  haec  receptio 
haberi  non  possit,  idem  plus  et  melius  facit  pulvis  de 
thure  et  mastice,  sanguine  draconis.  Hie  ergo  vel  prae- 
dictus  pulvis  usque  ad  G  dies  bis  in  die  superponatur  su- 
turae  donec  consolidari  incipiat  et  tunc  primum  fila  dis- 
solvantur  et  extrahautur  et  cum  dicto  pulvere  et  carpia 
et  aliis  quae  diximus  usque  ad  perfectam  curationem  pro- 
cedatur. 

H-     De  vulueribus  cerebri  et  panniculorum  ejus 
(1.  c.  11  p.  435  cap.  11). 

Si  vero  modicuni  cranei  cum  modico  cutis  fuerit  se- 
paratum,  ilhul  tantillum  ossis  a  cute  removetur  et  ut 
supradictum    est    circa    fracturani    procedat ur;    non  autem 


—     21     - 

oportoi,  <|un(|   cutis   |)(',r  incdiiim   iiir'id.'itiir    vol    cfiairi  cnn-  1.02'* 
Kiialur,  sed  sicut  siiif^iilis  vioibu«,  cum  locus  fracturac  pro- 
curatur,  hacc  particula  cutis  supor  pluraaccolos  oxlcnclatur 
et  locus  sicut  oportet  ligetur. 

Jp     Do  signis  losioiiis  |)aii  iiiculorum  corebri. 

Si  vero  voluus  usquo  ad  piam  matrem  et  substaiitiarn 
corebri  processerit,  semper  mortale  est,  similiter  dicD  de 
nucha.  Si  vero  alia  via  descend;it  aliquaudo  versus  aures 
vol  nares,  non  est  mortale. 

Ji  De  plicatura  cranei  sine  fractura 
(1.  c.  11  p.  428). 
Pia  mater  vix  vel  nuuquam  leditur  sine  lesione  ce- 
rebri  et  ideo  ejus  lesio  sicut  (lesio  cerebri)  est  mortalis. 
Signa  aiitem  lesionis  alicujus  panniculorum  cerebri  liaec 
sunt:  cum  dura  mater  leditur,  sie  coguoscitur:  patienti 
adest  vehemens  dolor  in  capite,  ruber  ex  ebullitione  san- 
guinis in  facie,  oculorum  ardor  et  iutlammatio.  Cum  aiitem 
pia  mater  leditur  cognoscitur  ex  defectu  virtutum  appe- 
titivae,  regitivae,  digestivae,  expulsivae;  vox  aufertur, 
Pustulae  saepe  eveniunt  in  facie,  sanguis  a  naribus  et 
sanies  ab  auribus  solet  effluere,  veuter  constipatur.  rigor 
in  die  ter  vel  quater  invadit,  et  hi  non  diu  durant:  (cfr. 
1.  c.  II  p.  438  cap.  XVII).  Ex  ictn  clavae  vel  lapidis 
vel  ex  casu  sine  cutis  vuluere  vel  cranei  fractura  ipsum 
craneum  ad  interiora  plicari  contingit  et  liberum  cerebri 
motum  impedire,  quare  patieus  insomnis,  hostilis  imagi- 
natio,  iusultus  dormieudo  surgitur,  arma  rapit  et  hujus- 
modi,  ut  vigilati,  facit,  quaudo  mauiaci  fiunt  et  vigilantes 
insaniunt.  Ejus  cura  est  liaec:  supra  locum  cutis  cum 
carne    in  modum  crucis  cum  spatumine  iucidatur  et  cum 


„     22     

iiijiiiu'  scaiiiotur,  |)ost(jue  craiu'uiii  uinliiiuo,  qua  est  plica- 
tura,  cum  tropaiio  vol  terebello  perforetur  et  totum  illud 
rcmovpatur.      Cura    pust    cadom   est    (|uam  snpra  diximus. 

H     Do  tinea  (1.  c   II   p.  4:iS). 

Tiiiearuni  alia  curabilis  aiia  incuralMlis.  Inciiralnlis 
sie  fotinüsoitur:  i'utis  est  densa  et  ([uasi  lallus  in  cutc, 
s((iiainas  nuiltas  cinittit.  pilos  coitikI'h.  De  liac  cyrurgicus 
se  noii  intromittat.  Aliani,  qualiscjuc  t'uorit,  securus  assu- 
mat.  Cura  iiaec  est:  unge  caput  tinosi  cum  saponc  vol 
butyro  vel  2  vel  3  dies  ad  remotionem,  vel  post  in  bal- 
neo  pili  capitis  removentur,  psillotrum  sie  fiat:  modica 
olla  pouatur  cum  aqua  ad  ignem  et  cum  caleficri  ceperit 
aqua,  pulvis  auiipignienti  ad  pondus  dr.  1  vel  plus  se- 
cuudum  quiid  psillotrum  iaccre  vis,  mittalur  in  aqua  et 
agitetur  cum  spatula  et  aqua  mutabit  cdlurcm,  lunc  ap- 
punatur  calx  viva  beue  cribellata  et  paullatim  Indliat  donec 
inspissari  incipiat.  Signum  decoctionis  est,  si  penna  gal- 
linae  facile  deplumetur  in  eo*),  et  nota,  quod  non  debet 
aliquis  psillotrum  coulicere  üisi  eo  statim  uti  vclit  nee 
debet  eo  fortiter  locum  ungere,  quia  sequeretur  excoriatio, 
sed  leviter  debet  supponi,  et  post  modicam  horam  debet 
tentari  avulsio  capillorum,  qui  si  de  facili  sequantur,  de- 
ponatur  statim  psillotrum  cum  aqua  calida  et  sequuntur 
omnes  capilli,  post  fiat  ei  pilliolus:  accipe  picem,  liquefac 
et  in  ea  resolve  pulverem  thuris  et  masticis,  misce  parum 
de  melle  crudo  et  fiat  emplastrum  et  pouatur  super  co- 
rium  forte  et  tepidum  apponatur  capiti,  (|uia  nimis  cali- 
dum  caput  ureret  et  ficret  callus  in  cute  nee  plus  pili 
renascerentur.      Iste    pilus    dimittitur    per  9    dies  vel  11, 


*)  nämlich  psillotro. 


—     23     — 

postqiio  coiisiüirif tir  lorlcs  corri^iar  ;i(l  [lillioliiin,  ])cr  rjiifis 
|);iiiciis  ,sii.s])(ui(lii,i,iir  iid  LrulHMii,  cl-  (l'u-idci  in  icvvum  et 
romancbit  pillcus  in  ;iK,o  cl,  oiiiiies  pili  (^niiil.  oviilsi:  poist 
cviilsionem  vero  piloriim  itiriaturalium  laboi'andum  est  ad 
rogenorationem  aliorum:  HUinatur  ergo  stcnuis  vaccinum  et 
veteres  soloao  et  comhnrantur  in  olhi,  riidi  et  fiat  pulvis 
qui  di.stempci'otiir  cum  nielh^  criido  r.i  quasi  fiat  unguen- 
tum  cum  ([uo  angatur  ciipui.  Ilom  si  caput  non  est  ni- 
mis  depuratuin  sed  mulia,  sanies  ind(^  continuc  fluat,  ap- 
ponatur  stercus  columhinuni  cum  sah;  et  modico  aceto, 
malaxativuni   illud   vaido  dosiccativum   est. 

7jl-     De  pediculis. 
Contra  pediculos,  si  patiens  multos  pediculos  haljuerit, 
valet    succus    staphi/.ariae    (staphidos  agriae)  cum  argento 
vivo;  mixtum  cum  axungia  veteri  et  salsa   multum  valet. 

^'     De  lupia   et  scropliulis  (1.  c.  II  p.  439  cap.  XX). 

In  summitate  capitis  superiluitas  nascitur  similis  scro- 
pliulis, lupiae,  quarum  quaedam  est  dura,  quaedam  mollis, 
quaedam  mobilis  quaedam  immobilis.  Mobilis  per  inci- 
siouem  curatur:  fiat  super  locum  cum  spatumine  incisio 
et  per  illam  aptatur  quidquid  intus  est,  uucello  extraliatur, 
et  si  aliquid  remauserit  corrosivum  apponatur;  si  vero 
ferrum  timeat  pro  sola  corrosiva  procedatur,  sicut  infra  in 
tractatu  de  scropliulis  invenietur. 

^'     De  mania  et  melancliolia  capitis 
(1.  c.  II  p.  440  cap.  XXI). 

Quandoque  quidam  subito  alieuautur  ita  quod  quasi 
insanieudo  aliena  loquuntur:  istis  super  caput  ligetur  pullus 
cissus  per  medium  vel  catulus;  si  sie  nou  solvitur,  fiat 
ustura  in  anteriori  parte  capitis:   ponatur  ergo  mauus  pa- 


—     24     — 

ticntis  super  summitatem    cjusdem  et  ultl  terminatur  lon- 
gior  (li^itus.  ihi   ustiira  fiat. 

h     De  cpilensia. 

Ad  insaniani  et  nielaneoliam  patiens  l)ene  teneatur 
in  viru'iilis  et  tiiDc  in  sumraitate  capitis  lial  incisio  in 
modiim  crucis  et  ci-aneum  perloretur  cum  trepano,  ubi 
materia  exalet,  et  si  aliquid  ibi  sit  quod  per  illam  aper- 
turum  expurgari  possit,  expurgctur;  post  in  curationem 
cranei  et  vulneris  procedatur  sicut  supradictum  est.  Ad 
epilensiam  fiat  uslio  in  fontinella  quae  est  in  extremitate 
occipitii,  ubi  colium  conjungitur  capili. 

Ji-  De  Yulncre  teli  in  summitate 
(1.  c.  II  p.  437  cap.  XVI). 
Caput  in  sui  summitate  raro  vulnerari  contingit  per 
telum;  ejus  tarnen  curam  expedirc  oportet.  Cum  ergo 
sagitta  profunduin  cranei  intraverit  et  per  aliam  partem 
cranei  manifeste  exiverit,  sie  procedatur:  si  signa  mortalia 
apparuerint.  magister  iiullo  modo  se  intromittat;  si  autem 
liy2^  signa  mortalia  non  apparuerint,  cutis  ab  ea  parte,  qua 
sagitta  exierit,  incidatur  et  a  craneo  separetur,  et  statim 
si  lieri  potest  in  modum  E  litterac  perforetur  et  foramen 
competenter  elargetur  et  sie  ferrum  caute  extrahatur,  per 
aliam  autem  partem  lignum  educatur.  Sed  si  per  aliam 
partem  cranei  non  exierit  et  bona  signa  apparuerint,  ibi- 
dem ubi  est  fractura  circa  telum  ut  jam  dictum  est  pro- 
cedatur. Cura  autem  in  omuibus  eadem  est,  quam  de 
fractura  cianei  expedivimus. 

H-     De  dolore  occipitii. 
Fit    quandoque    gravis    dolor  in  occipitio,    cujus  haec 
est  cura:    vena   recta  quae  est  (in)  fronte,    aperiatur  cum 


—     25     — 

sagutella  oi  per  cjiin  saii^niis  stHuiiiduiii  viriiili'Ui  paUciilis 
.siibtraliaiiir;  op()r(:(^i  iuiiom  iiilcriin  (.ollimi  sfiin^'i  nirn 
fascia. 

/p  Do  vu  liiere,  faeioi  por  eii,s(iin 
(cfr.  I.  c.  [I  p.  4;U)  cap.  XIII). 
Si  oiise  volmis  r;i,cluin  CiUM-il  in  laci(!,  I)iicea(?),  maxilla, 
naso  vel  labio  vel  alia  parte  nohili  corporis  ei  coiisui  de- 
beat,  pars  parti  reddatur  et  fiat  sutura  noii  profunda,  sed 
tantum  cutis  superficies  capiatur  et  consuatur  sicut  deli- 
catius  possit,  ubi  tarnen  fila  tenere  valeat  cutis,  et  hoc 
fiat  acu  subtili  et  (ilo  sericino  sigillatim  quodlibet  punc- 
tum per  se  nectendo  cum  distancia  punctorum  quae  ma- 
gistro  videtur  optima.  Similiter  si  nasus  cum  labio  in- 
cidatur  ex  transverso  singula  singulis  reddantur,  et  sicut 
dictum  est,  fiat  sutura,  et  post  si  opus  est,  fiat  sustenta- 
culum  in  modum  capistri,  ne  ad  partem  aliquam  possit 
devagari.  Si  autem  sanies  ex{)urgari  poterit  per  narium 
concavitates,  nou  est  opus,  quod  in  sutura  aliqua  relicta 
fuerint,  per  quam  tenta  imponatur  ad  expurgationem  faciei. 

^*)     De  vulnere  in  facie  per  telum 
(1.  c.  II  p.  436  cap.  XIV). 

Si  telo  quis  percussus  fuerit  vel  juxta  nares  vel  juxta 
oculum  vel  juxta  maxillam  vel  in  alio  loco  ita  quod  fer- 
rum  per  fractuosos  et  angustos  meatus  intraverit.  licet  la- 
boriosum  sit  extrahere,  magister  tarnen  secundum  iudustriam 
suam  laboret  extrahere,  sed  antequam  attemptum  diu  oo- 
gitet  qualiter  extrahi  possit  et  si  lignum  ad  hoc  infixum 


*)  Ich   werde   von   jetzt    ab    das   If,    welches    den   Kapiteliiber- 
schrifleu  voraugesetzt  ist,  weglassen. 


-     26     — 

est  ante  XII  linni^  (nmusque  ligniim  Immic  inini:i(liioi-it  san- 
guiiie  null  est  oxtraliendiiin,  seil  rxtuiic  attciiiptari  pote.st. 
Quodsi  rerriini  linim  tarcal,  (|iiacratiir  a  patioiilo  (iuoim»<lo 
et  qiialitor  stetitcrit,  quandn  pcrciissus  liiit;  sii-  saltein 
via  forri  <n<,'noscatur,  qua  cojfiiita  si  potost  oxtrahi  oxtra- 
liatur:  si  aiitoin  sine  pcric-uio  lum  potest  extrahi,  verum 
si  vciiis  et  arteriis  implicatur  melius  est  ibi  relinquerc 
(|uaiu  »'xtiahere;  multi  enim  tales  cum  ferro  diu  vixerunt, 
C'uru  lalis  est:  ferro  cxtraoto  stuellus  de  lardo  intromittatur; 
si  vero  adeo  profundum  fuerit  vulnus.  quod  lardus  intro- 
niitti  nequeat,  Hat  tenta  de  panno  liiieo  ot  inungatur  ra- 
surae  lardi  et  sio  intromittatur  in  profundum,  desuper 
plumacoolus  ponatur.  ita  ante  paticntem  locotur.  quod 
putredo  ad  exteriora  decurrat;  verum  si  dno  fuorint  fora- 
mina  ex  utraque  parte  lardus  et  tenta  peruncta  rasura 
lardi  intromittatur  et  illud  foramon  quod  magis  dependet 
diutius  servetur  apertum,  reliquum  consolidetur  prius.  Si 
vero  saniem  in  volnere  generari  convenit,  aliqua  embroca 
praediotarum  superponatur;  illud  autem  sciri  oportet,  quod 
quando  sanies  iiicipit  exsiccari  et  vulnus  consolidari,  stuel- 
lus minui  debet,  donec  prorsus  removeatur. 

De  vulnoro  per  sagittam  harliulatam 
(1.  c.  11  p.  437  cap.  XV). 

Si  ex  sagitta  barbulata  fiat  vulnus.  sie  extrahi  poterit: 
si  forceps  ibi  largo  immitti  potucrit,  cum  eis  barbulae 
comprehcndautur  vel  ad  stippitem  comprimantur;  quodsi 
fieri  nou  potest,  penna  anserina  vel  majoris  animalis  ut 
vulturis  vel  aquilae  intromittatur  et  in  ejus  concavitate 
barbula  recipiatur  et  tunc  sine  impcdimcnto  cxtraliatur 
sagitta;  caute  tamen  fiat.  Ad  idcm  valet  vcUus  feneus(!) 
vel  aencus(!). 


—     27     - 

Do  rt'.Iaxiiiioiio   |»!i,l  licbrn.ni  in   (\.   c    II    |).   111). 

Ociili  ({umuloquo  patiuiifAir  ex  i(!laxal.i(»ii(!  j);(l|)<!l)rarura, 
cum  plli  (Icpendent  in  oculos,  qiii  punguiit,  et  inordicanfc 
oculos,  quare  oculi  lacrimaiitur  et  rubent  et  tandera  inci- 
dunt  diversa  aegdtudinum  genera,  sicut  maculam,  telam 
et  pannum,  et  hoc  faciunt  sacpe  pili  naturalcH,  natural! 
suo  ordine  collocati.  Cujus  cura  taiis  est:  flat  incisio 
ipsius  palpebrae  laxatae  cura  spatumine  vcl  Ibrpicibus  ab 
uuo  angulo  oculi  u.sque  ad  alium,  et  tautum  defal(;etur  de 
eo,  quod  est  relaxatum,  quud  facta  decrctationc  pili  eri- 
gantur  et  tamen  oculi  sufficienter  claudantur;  post  talem 
incisioncm  statim  Hat  sutura  et  statim  superponatur  pulvis 
rubeus  et  sie  dimittatur  quousque  consolidetur.  Vel  aliter: 
sumatur  bifurcatum  et  acuatum*)  secundum  formara  pal- 
pebrae, quod  ab  una  parte  se  teneat,  ab  altera  parte  sit 
apertum  et  hoc  ferro  capiatur  tantum  de  palpebra  quantum 
videtur  amputaudum  et  tunc  illud  duplex  ferrum  ex  ea 
parte,  qua  est  apertum,  fortiter  stringatur  et  ligetur  cum 
filo  et  ex  alia  parte  qua  ferrum  impendet,  caro  mortifi- 
cari  iucipiet.  Sequenti  die  ferrum  fortius  stringatur  et 
sie  fiat  singulis  diebus  quousque  tota  ea  pars,  quam  tenet 
ferrum,  mortificetur  et  tandem  per  se  cadat  et  tunc  vul- 
nus  bene  consolidatum  invenis.  Si  autem  aliquod  esset 
ibi  ulcerationis  posset  superponi  pulvis  rubeus. 

De  pilis  iunaturalibus    qni   sunt  sub    palpebris  et 
aliis  pilis  (1.  c.  II  p.  441  cap.  XXIII). 

Pili  quidam  curti  nascuntur  sub  palpebris  extra  natu- 
ralem ordinem  praedictorum  pilorum,  qui  deteriores  sunt 
naturalibus    pilis  et   longe  pejores,    quia    oculos    continue 


*)  nämlich  fernim. 


—     28     — 

punguiit  et  laiiit'ii  i|ii;iii(l(H|uc  \i\  \  i.lcii  |i(issiiii(.  Ciua 
Jiaec  ast:  loca  hurum  piloruin  l»oiie  fou.siilcrciitiir  et  dili- 
genter  notcntur  et  pust  tum  j)aivis  piscifariooli8(!)  omuas 
extrahantur  et  palpebra  tota  vertatur  et  pannus  lineus 
triplicatus  vol  quailratus  infusus  in  albo  ovi  super  ipsam 
substantiam  oculi  ponatur  et  loca  pilorum  tum  ferro  ca- 
(leute  tliligenter  eauterizentur  quo  facto  rosae  decoctae  in 
a(|ua  tum  panuo  liiieo  calidae  superponantur.  u<ulo  lamon 
clauso,  usque  ad  duos  dies  hie  pannus  non  deponatur. 
153'^  tunc  removeri  potest  et  oculus  aperiri.  Quidam  autem 
l)ilis  praedictis  extractis  solent  imponere  acus  candentes  in 
singula  loca  piloruin  et  sie  cauterizare. 

De  flu'xu  lacrymarum. 

Fluxus  lacrimarum  quandoque  fit  per  veuas  exteriores 
et  hoc  Signatur  per  pruritum  et  titillationem  in  fronte, 
quandoque  per  venas  interiores  et  hoc  cognoscitur  per  ster- 
nutationes  et  cousimilia.  8i  per  venas  exteriores  et  recens, 
sie  cura:  fiat  stricioriuni  ah  aure  usquc  ad  aurem  de  pul- 
vere thuris  et  masficis,  sanguine  draconis  et  allnimine  ovi 
vel  de  solo  thure  et  raastice  vel  tantum  de  thure  et  albo 
ovi  vel  de  farina  fabarum  et  albo  ovi*).  8i  inveterata 
sit  passio,  fiat  ruptorium  ab  aure  usque  ad  aurem  per 
medium  frontis  de  cantaridibus  et  cepo  hyrcino,  sequenti 
die  superponatur  folium  caulis.  Si  autem  per  venas  in- 
teriores fiat  fluxus,  ponatur  cera  in  fontinella  cartilaginis 
auris  vel  etiam  per  medium  auris,  ubi  grossa  apparuerit 
Vena.  In  utroquc  casu  valet  collyrium  quod  sie  fit:  pulvis 
cuperosac  aluminis  cum  albumine  ovi  a.ssati  et  duri  com- 
misceatur    in    pelvi  et    malaxetur    in    vola  manus  et  post 


*)  Raudnote:  probatum  per  me. 


—     29     — 

exprimatur  per  (lii|)li(;om  panniim.     l/ii(iioi-  <|iii  inflo  distillat, 
ocuHh  impositus  valoi  couti-a  (luxum  laci-iinai-uin. 

J)e  pruritii  oculorum. 
Ad  pruritum  oculorum  rcmovcndum  valct  zaccaruin 
aluminis,  .si  cuticula  ejus  parum  remota  locus  ex  ea(!) 
tangatur.  Ad  idem  pulvis  optimus:  Ip  baccar.  laur.  dr.  1, 
aristolochiao  longae,  alocs  ää,  lapidis  calaminaris  q.  s.  ad 
püiidus  unciae,  singula  per  se  pistcntur  et  per  pcpluin  sub- 
tilem tcrcoiiizentur,  deindc  lapis  calaminaris  dococta  in 
vino  usque  ad  consumptioiicm  viiii  pulverizentur  subti- 
lissimc  et  per  se  tercoiiizentur;  deiiule  omnia  simul  mis- 
ceautur.  Ilic  pulvis  anguiis  oculorum  imponatur;  parum 
mordicat;  in  multis  et  aliis  curis  oculorum    valet. 

De  macula. 
Ad  maculam  tale  fiat  collirium:  rasura  lardi  in  pelvi 
munda  et  clara  super  coceni  cum  succo  foeniculi  et  rutae 
ää  diutissime  agiteutur  et  sie  in  pelvi  dimittatur  donec 
totum  viride  fiat  et  hoc  uuguentum  oculis  imponatur;  ma- 
culam plene  curat.  Ad  idem:  lellicula*)  avium  de  rapiua 
viventium  cum  succo  fragariae,  foeniculi  et  rutae  distem- 
perentur  et  collirium  hoc  in  vase  aeueo  reservetur.  Ad 
idem :  assetur  auser  piuguis  continens  anguillam  pinguem 
minutissime  incisam  et  pinguedo  inde  exieus  fricetur  ad 
emanationem(?)  donec  rubeat  et  sie  usui  reservetur. 

De  panuo  et  tela. 
Ad  pannum    et   telam   valet   pulvis   ad   idem,    et  ad 
omnes  inveteratas  passiones  valet  extrahere  setonem  super 
Collum  ad  radicem  occipitii. 


*)  vielleicht  wie  weiter  unten  im  Aufaug   des  Kapitels    de  Cata- 
racta  ..pellicula"   z.u  lesen. 


—     30     — 

Do  rubore  oculoruin. 

Ad  rubüreiu  uiulonim  ex  sanguiuo  ai)ei'iatur  veua  ca- 
pitis cum  sagLitellu  et  trahatur  sauguis  socundum  virtuteiu 
patieütis;  similiter  ventosae  cum  scarriiicationo  ponautur 
super  Collum  extra  stuppam.  Item  cortex  bugiao  pouatur 
in  aqua  rosarum  et  ibi  dimittatur  per  noctem  unam.  Ad 
idem  a(|ua  campliorata  valrt  ot  liacc  aqua  oculis  saepe 
impüuatur. 

De  arsura  et  pressura. 
(  oiilra    arsuram    et    pressuram    in  oculu  valet  succus 
plautaginis  qui  per  duplicem   paiiiuiin  exprcssus  oculis  iu- 
stilletur.      Ad    idem    succus    morsus    galli    rubrum   florem 
habentis  et  succus  pedis  columbini. 

De  visu  clarificando*). 
Ad  visum  clarificandum  generaliter  valet  sal  sacer- 
dotalis,  valet  ille  pulvis  communis  de  eullia(?)  et  satureja, 
valet  ciminum,  masticatum  et  praeparatum  expressum  in 
oculis  imponatur,  valet  simplex  mel  despumatum,  valet 
mel  crudum,  valet  succus  foeniculi  cum  melle. 

De  siccitate  oculorum. 
Ex  siccitate  oculi  patiuutur  in  sero,  quasi  ciuis  sit  in 
oculis.     Ad   hoc  valet  liquiritia  masticata  et  per  pannum 
expressa  et  oculis  instillata. 

De  Cataracta  in  porta  visus. 

Cataracta  si  recens  sit  curatur  i)cr  coUiria  quae  bal- 
samum  recipiunt  et  per  ca  (piac  fiunt  de  pelliculis  avium 


*)  höchst  conumjjiiter  Text. 


—     3J     — 

de  rapina  vivcntium.  Ad  idojii  viilci  Ic;!  hoiiiiiiis,  ci  lioc 
praecipuum  e«t;  praeterea  cerunitas,  quac  cxpur!,'atui-  poi- 
aures;  similiter  succus  aristolochiae  rütundac:  radix  rocciis 
pistetur  et  per  paiinum  .succus  exprimatur  ci  oculis  instil- 
letur:  cataractam  extenuat.  Si  autcm  inveterata  fu(;ril, 
impositione  acus  in  oculum  dcpriiiiilur  et  sie  multi  curan- 
tur  et  tune,  quaiito  antiquior  et  s(didior,  tanto  facilioris 
est  curationis,  et  si  non  prorsus  patiens  videat  melius  im- 
pressione  cataractae,  semen  foeniculi  masticati  valet  ad 
confbrtationem  spiritus  visibilis  in  patiente  post  depressio- 
nem;  si  valet  cura,  statim  videt.  Patiens  debet  esse  in 
multa  quiote  et  abstinentia;  infra  3  vel  4  hebdoraadas 
non  accedat  ad  cousuetas  operationes. 

De  ungula  in   oculo. 

Ad  ungulam:  uugula  quaedam  est  ab  ungue  et  est 
supra  portam  visus  similis  cristallo  et  liaec  est  incurabilis; 
alia  ab  angulo  oculi  dicta  est,  quia  ab  angulo  ineipit  et 
versus  pupillam  extenditur,  et  sie  curatur:  cum  acu  ha- 
mata  vel  uncello  primo  capitur  et  versus  exteriora  trahi- 
tur  et  tuuc  cum  alia,  cui  filum  appendet,  perforatur  et 
cum  illo  filo  ad  exteriora  trahitur  et  ab  oculo,  si  qua  in 
parte  debiliter  adherebat,  separatur  et  taudem  juxta  au- 
gulum  oculi,  uude  originem  habuit  et  cui  firmiter  adheret, 
cum  spatumine  vel  forcipicibus  abcidatur,  et  statim  oculo 
superponatur  pulmaceolus  infusus  in  albumine  ovi. 

De   livore   et  tumore  in   palpebris 
(1.  c.  II,  p.  443,  cap.  XXVIII). 

Ex  percussione  cum  fuste  vel  aliquo  simili  livor  ex 
sanguine  circa  oculum  consurgit.  Cura  liujus  talis  est: 
accipe  ceram  novam  et  pulchram  et  appoue  cimiuum  prius 


—     32     — 

liulverizatum   et  siinul  misce  ad  iguem  et  hoc  superpone 
ir)3*''looo,   cuDique  inlVigidatum  fuerit,    iterum  calefiat  et  loco 
apponatur  quousquo  tumor  tutus  recedat. 

De  inversatione  palpebrarum   (1.  c.  p.  444). 

Ex  volnere  male  sanato  vel  apostemate  facto  super 
oculum  fit  interioris  palpebrae  inversatio.  Cura  talis  est: 
juxta  vuliius  oculi  male  sanatum  in  ea  parte  ubi  magistro 
videbitur  fiat  incisio,  ut  palpeljra  ad  lucum  siium  redire 
valeat,  et  tunc  parva  lamiiui  de  plumbo  facta,  in  niedio 
perforata  cum  4  foraminibus  palpebrae  insuatur  ei  pUinia- 
ceolus  parvu.s  per  medium  laminae  introniittatur  et  cum 
ligaminibus  palpebra  ad  superiora  comprimatiir  et  ita  per 
9  vel  per  11  dies  dimittatur  et  post  plagella  vel  lamina 
jam  auferatur  et  curetur  viilnus  sicut  cetera  vulnera. 

De  fistula  inter  oculum  et  nasum  (I.e.  p.  444). 
Iniistulatur  quandoque  locus  inter  oculum  et  nasum 
et  de  minimo  foramine  sanies  efüuit.  Cura  talis  est: 
patiens  ad  aliam  partem  oculum  vertat  vel  etiam  aliquo 
instrumento  compellatur,  et  illud  foramen  elargetur  cum 
spatumiue,  vel  .si  ferrum  timet,  elargetur  cum  tenta,  quae 
fit  de  cortice  laveiululae*)  minoris;  foramine  elargato  tetita 
imponatur  peruncta  hoc  unguento:  Ip  axungiae  S"  1,  viri- 
dis aeris  dr.  1 ,  salis  gemmae  unc  '/•..  •  Hoc  ungueutum 
leniter  fistulam  mortificat. 

De  dolore  aurium. 
Contra    dolorem   aurium   accipe    fabas  et    decoque   in 
vino    et    capite  cooperto  patiens  fumum  recipiat  in  aure 
dolente  per  embotum.      Ad  idem   accipe  rosas  albas,   ar- 

*)  vielleicht  auch  hiuri  zu  leseu. 


—     33     — 

tcmum,    fauniani,    dccoquc,    et    f'umum    rccipiat  per  em- 
botum. 

Do  vermc  in  aure. 
Vermis  quandoque  genoratur  in  aiirc,  (|ii;i,n(lof(uo  vonit, 
ab  exterioribus.  Ipsuin  autem  sie  extralias:  aceipe  pomurn 
dulco  assatum  et  dividatur  per  medium  et  .subito  auribus 
apponatur.  Ad  idem:  stomachus  porcinus  a  porco  statim 
extractus  vertatur  et  villi  ejus  cum  cutello  radantur,  et 
illa  rasura  ponatur  intcr  duos  pauuos  lineos  et  aure  super- 
ponatur  et  post  dormiat  parum,  et  invenietur  super  pan- 
num  vermis  et  ilhid,  ubicunque  creditur,  quod  vcrmes  sint*). 

De  quolibet  ab   aure  extralieudo. 
Vermis  si  ah  aure  extrahi  non  possit,  interficiatur  sie: 
calx  viva  ponatur  in  olla,    ubi  bulliat  et  coletur,    postea 
colatura  in  aurem  stilletur. 

Item  de  vermibus. 

Si  vermis  mortuus,  lapis  vel  grauum  ab  auribus  ex- 
trahi non  possit  primum  oleum  tepidum  auribus  instilletur, 
ut  via  per  aurem  lubricetur,  et  tuuc  provocetur  sternutatio 
et  contineat  patiens  os  et  nares  et  exsuffletur  viriliter;  sin 
autem  nee  sie  extrabatur,  apponatur  ventosa  super  aurem. 

De  aqua   exsiccanda  in  aure. 

Ad  aquam  exsiccandam  quae  est  in  auribus,  extre- 
mitas  una  arundinis  longae  intingatur  in  resina  vel  pice 
et  incendatur;  alia  autem  extremitas  auri  applicetur  et 
fumum  ejus  patiens  per  arundinem  ascendentem  in  aurem 
recipiat;  illud  quodlibet  humidum  in  aure  exsiccat. 


*)  Hier  fehlt  wohl  eiu  Wort,  etwa  adhibeatur  oder  ähnliches. 

Pagel,  Wilhelm  vou  Cougeiuna.  O 


—    34     — 

De  pülypo  (1.  c.  p.  44;")). 
Polypus  infra  nares  nascitur  et  cjiiandoijuo  a  uaribus 
exit.  Cura  ejus  talis  est:  cum  uncello  quantum  potest 
cxtrahatur  et  quantum  fieri  potost  a  parte,  cui  cohaoret 
propinquius  i-uin  iiislrumonto,  quoil  tum-  magis  viclebitur 
competere,  absi-iiulatur;  quodsi  siniul  et  semel  (ieri  nun 
potest,  per  intorvalla  liat,  et  si  post  hoc  infra  uares  re- 
mauserit  aliquod,  tenta  de  unguento  ruptorio,  quod  fit  de 
calco  viva  et  sapone  iutromittatur,  deinde  ad  casum  ignis 
iniponatur  alia  tenta  inuncta  in  oleo  de  vitellis  ovoruni 
vel  succo  porri  vel  succo  absinthii;  si  autem  leve  corrosi- 
vum  habere  volueris,  accipe  ungueutum  viride  supradictum, 
postea  curetur  ut  cetera  vulnera. 

De  cancro  in  uaribus  vel  pulalo  labiorum 
(1.  c.  II  p.  446). 

Quandoque  fit  cancor  in  naribus,  palato,  gingivis  vel 
labiis  et  locus  corroditur  in  circuitu,  et  hoc  quandoque 
fit  ex  causa  calida,  quandoque  ex  frigida.  Signa  cancri 
ex  causa  calida  sunt  haec:  rubor  circa  locum  cancri,  dolor 
acutus,  juvatur  appositione  frigidorum.  Signa  cancri  ex 
causa  frigida  sunt  haec:  locus  livet,  dolor  non  est  tantus 
(juantus  in  calida  causa,  juvatur  appositione  calidorum, 
leditur  appositione  frigidorum.  Cura  talis  est:  lenietur 
locus  cancri  cum  sero  caprino  tepido  decies  in  die  vel 
amplius;  si  hoc  uon  valet,  inungatur  de  tepido  sero  et 
melle  cocto;  si  hoc  non  valet,  fricetur  cum  sale  hoc  modo: 
hat  pulvis  de  sale  cocto  ad  ignem  et  postea  desiccato  ad 
solem,  nee  iste  pulvis  ideo  contemni  tamquam  vilis  quia 
parvi  est  pretii,  sed  pretiosus  haberi  debet,  quia  magnae 
est  ofdcaciae  in  hac  cura  et  utilis  ad  omnem  carnem 
superiluam    leuiter    corrodendam.   —   Contra    cancrum    ex 


—    35    — 

causa  calida  accipo  cortices  mali  granati  et  nitrum  cqua- 
liter  pulvcrizcntur,  hoc,  et  plus  Iste,  multum  valet  in 
caiicro  vcrgao,  si  ponatur  supra  locum  dolcntcm,  ubi  est 
Cancer.  Ad  idom  valct  album  de  plumbo,  quod  sie  fit: 
lamina  plumbea  abscondatur  in  fimo  recenti  et  ibi  dimitta- 
tur  per  15  dies  et  postea  extrahatur,  radatur,  pulvcrizclur; 
pulvis  iste  ponatur  su[)ra  cancrum.  Ad  idem  valet  cerussa. 
Item  postquam  cancer  nigrescere  coeperit  et  foetere,  signat 
quod  vertit  in  lu|)U)n;  tunc  valet  pulvis  ille:  sal  cum  mellc 
et  hordeo  in  olla  viridi  comburatur  et  usque  demortificetur, 
cancri  loco  apponatur  et  post  mortiücationem  subponatur 
pastillus  factus  de  succo  apii  et  farina  tritici  et  melle.  — 
Experimentum  probatum  contra  cancrum:  accipe  mel  et 
succum  thapsi  barbati,  decoquantur  ad  decoctionem  succi 
et  post  admisceatur  pulvis  psidiae  et  pulvis  ossium  mira- 
boli,  hoc  unguento  liniatur  totus:  optime  cancrum  curat. 
Item  cauterium  factum  in  fontinella  capitis  quae  est  inter 
mediam  cellulam  et  primam,  vaJet  contra  cancrum  in 
quacunque  parte  corporis  sit. 

De  asperitate  linguae. 

Contra    asperitatem    linguae    valet  muscillago    psillii: 
psillium    ergo    pistetur    in   pauno    ligatum  in  aqua  calida 
ponatur  et  muscillago  per  pauuum  exprimatur  et  exinde 
lingua  liniatur.     Idem  de  draganto  fieri   potest;    ad    idem  154'^ 
valet  minutio  de  veuis  sub  lingua. 

De  limositate  circa  dentes. 

Si  limositates  circa  liuguam  et  dentes  fuerint,  lingua 
radatur  cum  cutello  ligneo,  os  lavetur  vino  vel  aceto, 
dentes  siccentur  scarleta. 

3* 


—     36    — 

De  fissura  labiürum. 
Contra  fissuram  labiorum  optimum  remedium  serum 
caprinum  sacpe  teneatur  in  oro.  Ad  idem  accipe  axungiam 
gallinao  et  l»utyiuin  ot  inodicum  cerac  et  fac  uni^ucntiun,  ox 
illo  paiuium  iiiunu;e  et  poiie  super  labia.  Ad  idem  valet  paii- 
nus  intinctus  in  albumiue  ovi  crudo  et  positus  super  fissuras. 
Ad  idem  valet  minutio  de  superiori  labio  et  scarrificationcs 
in  inferiori  multuni  valent.  Item  valet  inuuctio  cum  melle 
rosarum  vel  etiam  cum  simplici  melle,  nee  haec  brevia  ex- 
perimenta  respuantur.  ((uia  liene  locum  suuni  juviirent  (?). 

Do  disJucat  ione  mandihula  ruiu  (I.e.  p.  447). 

Älandibularum  capita  per  dislocationem  a  propria  re- 
cedunt  junctura,  quod  ex  eo  cognoscitur,  quia  dentes 
superiores  malo  modo  conjunguntur  inl'erioribus,  immo 
praeter  naturalem  et  debitum  modum  versus  intcriora 
vel  etiam  exteriora  a  ssuo  loco  recedunt  nee  patieus  in- 
feriorem molam  .sursum  vel  seorsura  movere  potest.  Cui 
sie  subvenienduni  est:  magister  ex  opposito  stet  contra 
patientem  et  capita  mandibularum  sub  auribus  accipiat  et 
ad  exteriora  in  tantum  reducat,  quod  inferiores  dentes  et 
superiores  aequentur  et  ad  locum  naturalem  cautissime  redu- 
cautur  et  tunc  statim  unctuosi  nihil  quod  lubricet  apponatur 
sed  plumaceolus  infusus  in  albumine  ovi  cum  pulvere  tburis 
vel  farina  fabarum  vel  orobi  et  post  sie  ligetur  cum  fascia, 
quod  mandibula  clevetur  sursum  usque  quod  dentes  pro 
natural!  consuetudine  sc  habcant.  Dieta  istorum  sit  sorbilis, 
ut  mandibular  aeger  neu  moveat  cum  ;ili<|ua  difdcultate. 

De   ruptui'a   mandilnilae. 

Si  autein  ipsa  inaudibula  ru[»ta  fuerit  ex  aliqua  parle 
sine  vulnere  caruis,    magister  locum   diligenter  pertractct, 


—     37     — 

cognito  autem  Iüco  ni[)liini.o  f((i(»(llil)('-t,  os  Jid  locum  rc(lu(;;if, 
[)ro[)riiirn  oi.  Iioc,  iiiif^iKüiLiiin  siipcrpoiKiliir:  /f  »jlihani,  rniisti- 
cis,  [tiilv.  (;oli)[)lioii.,  s;i,r(;()(',()ll;i,(^,  sM,iiji,iiin(',tn  flr;i,(;oriis,  rc- 
sinara,  omiiia  isla  pulvdri/onlui-  vi  in  \)\r<\  li()iii(la  f)onan- 
tur  et  beno  incorporoiitur.  Hoc;  unguciito  consolidaiiir 
mandibula  in  locum  siium  rcducta;  Ji},fctur  autem  et  diete- 
tur  et  curetur  oodom  modo,  quo  jam  nupcr  praedictum  est. 

De   vulnere  et  l'ractura. 

Si  autem  os  cum  canic  et  caro  simul  cum  osse  incisa 
fuerint  statim  a  principio  pars  parti  reddatur  et  volnus 
exinde  sicut  oportet  siiatur.  Inferior  vero  pars  volneris, 
quae  magis  dependet,  aperta  relinquatur  et  corapetens  loco 
stuellus  immittatur,  post  pulvis  rubeus  ut  in  aliis  suturis 
superponatur.  Ne  autem  partes  provide  et  apte  coujunctae 
forte  ex  aliqua  negligentia  dislocentur,  possunt  poni  duo 
plumaceoli,  unus  a  superiori,  alter  ab  inferiori  parte,  ut 
cum  postmodum  locus  bene  ligatus  fuerit,  bene  partes 
regant  et  in  sua  positione  couservent.  Dieta  autem  pa- 
tientis  sit  sicut  dictum  est. 

De  fistula  in  mandibula  (1.  c.  p.  448). 
Contingit  quandoque  sine  aliquo  exteriore  causa  in- 
fistulari  mandibulam,  et  os  hujus  fistulae  quandoque  con- 
strictum  est  quandoque  amplum.  Si  fuerit  strictum  per 
tentam  de  cortice  lavendulae*)  minoris  vel  gentianae  vel 
bryoniae  elargetur,  cumque  elargatum  fuerit  cum  unguento 
ruptorio  vel  simplici  viddi  aere  vel  pulvere  salis  tosti 
listula  mortificetur;  cum  autem  mortificata  fuerit  ad  casum 
ignis  si  res  valde  intentiva  (?)  fuit,    impouatur    tenta    in- 


*)  käun  auch  laiiri  gelesen  werden. 


—    as   — 

tinrta  oK'i»  vcl  vitolli)  oviniiin  vd  siiccn  |i(ini  vcl  succo 
absiiilliii.  |iti<t  ciisuin  ii^nis  ciircliir  lucus  uii'j;iu'iilo  viridi 
siipiailictu  siciit  cetera  vuliicra.  in  inedieatiune  listulae  eoii- 
siileraiuluin  est,  an  il)i  os  sit  corruptum.  quod  sie  cognoscitur: 
si  sauies  qiiae  eflluit  sit  nigra  et  corrupta  et  foetons,  tunc 
OS  est  corruptum,  si  vero  sit  clara  et  quasi  citrina,  scias, 
quoniam  os  non  est  corruptum;  si  vero  sauies  exierit  alba  et 
etiam  sicca  multum  foctens.  scirc  potes,  quod  mortilicata  est 
tisfula.  Si  ergo  os  corru|ttuni  l'uorit.  id  (jUdd  est  corruptum 
renioveatur  usque  ad  vivuin  et  pöst  teneatur  vulnus  apertuni 
et  expoctetur  ossis  reparatio  usquo  ad  80  vol  40  dies,  et 
cum  de  vuluore  sanies  et  allni  spissa  el'lUixerit  sicut  jain 
praedictum  est,  scias  listulam  esse  mortilicatam:  cum  vero 
liquida  et  aquosa,  timor  est,  quod  in  radicibus  dentium 
vel  fistula  originem  liabeat.  Quodsi  constiterit,  illi  dcutcs 
radicitus  sunt  cvellendi  et  post  ipsa  fistula  curabitur  cum 
ungueuto  viridi  et  ccteris  quac  superius  inveniuntur;  cum 
autem  cousolidari  incipiat.  tenta  subtrahatur. 

De  passione  dentium. 
Dentes  et  juvaut  et  oruant  et  ideo  etiam  eorum  aegri- 
tudini  consuleudum  est.  Si  recens  est  dolor,  thus  teuendum 
est  in  ore,  ubi  dolor  est  dentis,  masticetur  et  quandoquc 
transglutiatur;  in  ipsa  passione  sal  calidus  in  sacculo  linco 
ponatur  super  dentes:  dolorem  mitigat.  Ad  ideni  accipe 
semen  jusquiami*)  et  porri  et  ceram  et  pone  super  carbones 
ardcntes  et  per  cmbotum  patiens  fumum  iude  res'olutum 
recipiat.  Item  Haut  rupturia  post  aurem.  Si  autem  in- 
veterata  sit  passio,  incidatur  arteria,  quae  est  in  tympori- 
bus  et  sequatur  cauterizando.  Ultimum  remedium  est 
extractio  dentis. 

.  *)  =  hyoscyami. 


—    39    — 

Do,  \)uvffi\,i'\ou('j  (loriiitinri. 
Ad  dentos  piirj^aiidos  •<u-rÄ\n\  m;i,r  (ruhiiirn)  ;il  (biirri) 
et  OS  scpiao  et  .sal  gcminue,  tlius  et  inasiiccrn;  orrmia  liuee 
pulverizata  ponantur  in  sacculo  Ibrmato  ad  modum  digiti 
et  fricentur  ex  eo  dentes.  Lstiid  dcntes  dealbat  et  con- 
fortat.  Ad  idem  valet  pulvis  qui  (it  de  pumice  salis 
gemmae  vel  sale  comraiini,  thure,  masticc  et  gariofilis*); 
lavetur  os  cum  vino  decoctis  mastice,  cinnamomo  et  appoiia- 
tur  modicum  de  canno,  et  tunc  etiam  valet  gingivis,  ulti- 
mo siccentur  de  panno  qui  tinctus  sit  in  grano  sicut 
scarleta. 

De  variolis  in  facie  (1.  c.  p.  449). 

Contra  variolas  et  pustulas  faciei  accipe  axungiam 
porci  veteris  et  terebintinam  et  distempera  cum  succo 
lapacii  acuti  et  si  volueris  addas  argentum  vivum  extinctum 
cum  saliva.  Ad  idem  valet  inuuctio  saponis  gallici  (?)  et 
post  appositionem  unguentum  album  quod  sie  fit:  ^masticis, 
olibani  dr.  Y-ji  lithargyri,  plumbi  usti  ää  unc.  1,  cerussae  151 
unc.  3,  omnia  ista  terantur.  Conficitur  autem  sie:  parum 
aceti  spargas  super  pulverem  in  mortario  et  omnia  misceas, 
deinde  de  oleo  superinfundas  et  modo  de  oleo  modo  de 
aceto  semper  agitando  cum  pistello  donec  bene  incorpore- 
tur,  Signum  incorporationis  est,  quod  bene  se  tenet  et 
aequaliter  decurrit.  Hoc  unguentum  valet  ad  scabiem  et 
excoriationem  et  arsuram  quae  fit  ex  causa  liumida. 

De  impetigine  et  serpigine  (1.  c.  p.  450). 

Impetigo  et  serpigo  saepissime  fiunt  in  facie  et  circa 
Collum.     Cura  talis  est:  a  principio  patiens  inungat  locum 


-.)B 


*)  =  caryophyllus  in  mittelalterlicher  Schreibweise. 


-     40    — 

cum  propria  saliva  et  praocipue  jojunus.  Ad  idem  fricctiir 
locus  cum  radicc  lapacii  acut!  et  salc  in  baliieo  et  extra 
halneum.  Itoin  cum  aceto  et  sapone  fricotur  locus.  Ad 
iticni  semcn  sinapis  iionatur  in  acotum  quousquc  romollia- 
tur  et  tunc  pistotur  cum  modicu  allid  et  iiulc  locus  fricotur, 
et  si  est  grossa  scrpigo,  cataphismotur  supor  locum  et  beno 
ligetur.  Ad  idem  valet  unguentum  de  lithargyro:  K-  lithargyri 
unc.  B.  oloi  ft  1.  aceti,  succi  bryoniac,  lari,  alVrodili,  celi- 
doniao:  conliciatur  sie:  succi  cum  olco  bulliant  usque  ad 
consumptionem  eorum  et  post  apponatur  pulvis  lithargyri 
et  diu  agitetur  in  mortario  quousquc  inspissetur.  Aliud 
ad  idem:  accipe  radicem  lapacii  acuti,  pista  et  optimo 
incorpora  cum  butyro  et  modico  salc  et  superini'unde 
modicum  ibrtis  aceti  et  sie  dimittc  per  triduum.  Post 
omnia  simnl  buUias,  ad  lentum  ignem  coles  et  usui  reserves. 
Hoc  unguentum  curat  inl'ra  triduum. 

De  morphea  rubra. 

Triplex  est  morphea:  rubea,  alba  et  nigra.  Rubea 
ex  sanguine  fit  et  citius  curatur  aliis  per  rainutioues  et 
aliis  quae  sanguinem  mundificant,  sicut  succo  de  fumo 
terrae,  similiter  succo  boraginis,  decoctionibus  mundi- 
licantibus  sanguinem,  similiter  hieralogodion,  hierarulini 
et  consimilibus  quae  etiam  in  qualibet  alia  specie  morpheae 
valent  sed  cyrurgico  uon  est  ol'ficii. 

De  morphea  alba  (1.  c.  p.  450). 
Alba  morphea  alia  curabilis  alia  incurabilis.  Curabilis 
per  haec  signa  cognoscitur:  cum  locus  acu  pungitur,  si 
sauguis  vivus  exit,  curabilis  est;  si  vero  aqua,  incural)ilis 
est.  Curabilis  haec  est  cura:  accipe  radicem  rubeae  majoris 
et  rad.  aft'odili  et  contuude  et  apponc  cantabri  tritici  puri; 


__    41     — 

omnia  ista  tempcra  cum  accto  [xiro  cl,  irnmiilc  panniim 
asperum  in  illo  aceto  et  post  IVica  locum  inorplioac,  irripo- 
tiginis  et  scrpiginis  vcl  dentcs  et  miiltiini  valet.  Si 
autem  inveterata  estpassio,  fiai  IiO(;  iiiigiionUiin:  Jp  capitclli 
ß"  1,  piculao  (pogolac)  unc.  1,  .saporiis  uik;.  2.  Fit  aulcm 
sie  (lapitelluin:  ponatiir  in  olla  et  biiUiat  ad  lentura  ignein 
et  cum  bullierit  per  lioram,  ponatur  sapo  intus  et  cum 
per  aliam  horam  bullierit,  ponatur  picula  et  bulliat  ita 
per  aliam  lioram;  post  deponatur  ab  igne  et  usui  rcscrve- 
tur.  Cum  autem  uti  volueris  uugas  locum  patientis  tcr 
vel  quater  in  die  et  hoc  fiat  per  3  dies  vel  secundum 
quod  visum  fuerit  medico,  quod  locus  fuerit  ruptus,  et 
postea  lavetur  locus  cum  aqua,  ubi  decoctum  sit  absinthium, 
et  corium  super  locum  removebitur,  et  post  ungatur  un- 
gnento  albo  et  superponatur  pannus  ceratus  et  sie  lit  per 
diem.  Secunda  die  iterum  abluatur  locus  cum  aqua  prae- 
dicta,  et  si  bene  corrosus  fuerit,  iterum  superponatur 
uuguentum,  sed  non  superponatur  corrosivum  jam  dictum, 
et  sie  procedatur,  sicut  jam  dictum  est  cum  unguento  albo 
cutem  regenerando. 

De   morphea  nigra  (1.  c.  p.  451). 

Morphea  nigra  licet  incurabilis  dicatur,  ejus  tarnen 
debet  attemptari  cura  per  praedictum  unguentum  et  potest 
perficere  medicus. 

De  gutta  rosacea. 
Gutta  rosacea  sie  curatur:    cimas    caprifici    et    cimas 
corili  cum  argento  vivo  et  axungia  porcina  fortiter  pisten- 
tur(?),  post  bulliat,   coletur,  imponatur  pulvis  litharg.  et 
cerussae.     Hoc  utatur  patiens. 


42 


Capitula  secuncli  libri. 

De  vuliiere  ocrvicis  per  ensein.  —  Do  vuIiuto  i'oUi  jxm- 
teluin  vel  hun'cam.  —  De  vulnorc  vonao  organicac.  —  Do 
iniisione  nervi  in  collo.  —  De  incisione  plurium  vcnarum 
vel  artcriarum.  —  De  trachca  arteria.  —  De  aposteniati- 
luis.  —  De  apostcmatc  a  saugiiine.  —  De  apostemate  a 
colera.  —  De  apostemate  e  llegmate.  —  De  apostcmatc 
ex  mclancholia  maturando.  —  De  apostemate  quolibet 
rumpendo.  —  De  apostemate  venenoso.  —  De  eancro  in 
praedictis  locis.  —  De  scrophula  circa  collum.  —  De 
scropluila  rcccnte.  —  De  listula  e  botio.  —  De  s(|niiiantia 
e  brancis.  —  De  uvuIa  rclaxata.  —  De  excoriatione  tracheae 
arteriae.  —  De  dislocationc  ossis  jugularis. 

Incipit    socunda   particula. 

l'rima  particula  volnerum  et  fractiira  cranei  cum 
aliarum  quaruudam  passionum  capitis  curis  cxpcditis  conse- 
quens  est  ad  vuluera  aliasque  passioues  cervicis  et  gutturis 
descendere  et  eorum  curas  secundum  doctrinam  Domini  et 
magistri  nostri  Wilhelmi  ipsiusque  laudabilom  operandi 
consuctudinem  fldeliter  expedire. 

De  vulnere  cervicis  per  ensem  (1.  c.  p.  453). 

Contingit  cervicem  per  ensem  vulnerari  et  hoc  quan- 
doque  a  parte  anteriori,  quandoque  a  posteriori.  Si  a 
parte  anteriori  vulneretur  et  vulnus  non  descendat  in  pro- 
fundum,  non  est  timor,  sed  cutila  quae  est  super  guttur 
consuatur  et  suturae  superponatur  pulvis  rubeus  et  pro- 
curetur  vulnus  sicut  supradictum  est.  Si  autem  vulnus 
descendat  ad  profundum,  ut  vulneretur  ysophagus  vel 
trachea  arteria,  vulnus  mortale  est.  Item  ab  anteriori 
parte  cervicis  licet   nervus    vulneretur,    non    cauterizetur, 


—    43     — 

rnoliiis  osi;  criirn  piiUoiis  colliiin  li;i,l)c,i-o  dislordirn  f)(i;un 
mortis  per  usturam  iiHUirroro  pcriculiiiri.  Si  aiitom  a  parle 
posteriori  fiat  vuliius,  ibi  secure  et  possiiiit  et  debent  (ieri 
suturae  et  cauterizationes  propter  nervös;  omnium  enirn 
nervorum  motivonim  origo  est.  Si  ergo  vuliius  ibi  ense  155'^ 
factum  fuerit  et  iiorvus  appareat  im;isiis,  ille  cauterizctur; 
si  aiitcm  noii  appareat  vuliius,  sie  etiam  poterit  sanguis 
striugi,  si  multiis  fluxerit;  caveat  tarnen  magistcr,  nc  tangat 
labia  vulneris,  et  post  talem  iisturam  vulnus  consuatur  et 
per  singula  sicut  supradictam  est  proccdatur;  verum  si 
vulnus  parvum  fuerit,  quod  consui  non  oporteat,  ad  con- 
solidationem  et  mundificationem  accipe  lumbricos  terrcstres 
minutos  et  tere  cum  albumiue  ovi  et  pone  in  volnere. 
Si  autem  invalescat  dolor  vulneris,  accipe  absinthium, 
raalvam  et  coctis  istis  in  aqua  admisce  axungiam  porci  et 
tere  et  appoue  vulneri  usque  ad  mitigationem  doloris. 

De  vulnere  colli  per  telum  et  lanceam. 

Si  Collum  tele  vel  lancea  perforatum  fuerit  ubi  telum 
ab  una  parte  intraverit  et  ad  aliam  exiverit,  lardus  unus 
vel  tenta  peruncta  rasura  lardi,  una  ex  una  parte  et  alia 
ex  alia  parte  iutromittatur  usque  ad  tertiam  vel  quartam 
diem  vel  etiam  secundum  quod  medico  videbitur  et  extunc 
de  cetero  sicca  imponatur,  tenta  autem  quae  in  superiori 
est  parte  citius  subtrahatur,  per  inferiorem  autem  tentam 
partis  quae  est  magis  dependentis  apertura,  diutius  servetur 
apertura  donec  tandem  et  ipsa  subtrahatur. 

De  vulnere  venae  organicae  (1.  c.  p.  454). 

Vena  organica  dicitur  quae  in  vocis  formatione  inflatur 
et  sunt  duae  in  collo;  quaudoque  aliqua  illarum  vulneratur 
ense  vel  aliquo  simili.     Cura  cujus    talis   est:    vena  caute 


—     44     — 

siiatiir  i'um  acu  triangula,  ita  tarnen  quod  ipsa  vena  non 
proi'sus  porlbretiir,  sod  pars  suporlioialis  tantiim  acu  capiatur 
ot  pcrroretur  et  siiiiilitcr  ad  aliam  parlom  acus  cum  Mio 
«•i  iiiliaeronte  tralmtiir  et  cum  lilu  stringatur  ita  quod 
sanguis  staro  cogatur,  et  sie  ligetur  vcua  a  supoiiori  et 
inferior!  parte,  vuinus  autem  panno  infuso  in  alliuminc 
ovi  aliquautuluni  inipleatur  i't  raodico,  a  tertio  vero  die 
pannus  (in)  autea  siccus  imponatur;  ipsae  autem  extremi- 
tates  venac  in  loeo,  ubi  est  iigatura,  cum  computruisse 
videntur,  fila  removeantur  et  vuinus  sicco  panno  seu  carpia 
et  pulvere  rubeo  consolidetur. 

De  incisiono  nervi  in  oollo. 
Si  nervus  in  collo  incidatur  in  longura  aut  ex  trans- 
verso  ita  tarnen  quod  non  ex  toto.  lunibrici  terrestres 
sicut  supradiitum  est,  praeparati  vulueri  imponantur.  Si 
vero  ex  trausverso  truncentur,  ut  nuUa  partium  sit  cohae- 
rentia,  capita  nervorum  quotiens  necesse  sit,  cautcrizentur, 
deiude  cutis  super  nervum  suatur  et  pulvis  rubeus 
supcrponatur. 

De  incisione  pluriuni  vonarum  vel  arteriarum 
(1.  c.  p.  456). 

In  vulnere  cervicis  per  telum  facto  plures  saepe  venae 
et  artcriae  inciduntur,  ex  quibus  multotiens  nimius  sangui- 
nis sequitur  lluxus  et  praecipue  post  extractiouem  teli  ita 
ut  saepius  ex  hoc  patientes  moriantur.  Quare  ante  extrac- 
tionem  teli  tales  sunt  monendi,  ut  domui  suac  disponant 
et  auimae,  et  post  telum  extrahatur.  Si  autem  tuuc 
nimius  sequitur  fluxus  et  usturae  fieri  non  possunt,  appona- 
tur  pulvis  filtri(?)*)  viridis  combusti  vel  pulvis  penuarum 

*)  vielleicht  iimi  zu  lesen. 


—    45    — 

gallinae  vcl  ossium  ejus,  quia  liacc  omnia  slringunt.  Si 
autom  noc  sie  »tringitur,  apponatur  pulvis  vitrioli  et  caici.s 
vivae  cum  albuminc  ovi  vcl  stcrcuH  porci  vcl  asininum; 
ad  idem  valot  Urtica  giacca;  omnia  hacc  jnirabilitcr  saii- 
guincm  stringuiit;  sanguiuc  vcro  iiitcrccpto  vuliius  ciirctui' 
ut  cetera  vulnera. 

Do  trachca  arteria*). 

Ex  diversis  humoribus  diversa  (iunt  apostemata,  ex 
sanguinc,  colcra,  llegraate,  melaucholia.  Apostematis  ex 
sanguiue  hacc  sunt  signa:  rubor,  calor,  pulsus  l'ortis,  tumor 
et  dolor.  Ex  colcra  haec  sunt  signa;  calor  rubeus,  color 
mixtus  citrino  colori,  dolor  pungitivus.  Ex  flcgmate: 
albedo,  mollities,  ubi  si  in  co  digitus  Imprimatur  quasi 
Signum  foraminis  relinquatur.  Ex  melaucholia  haec  sunt 
signa:  maxima  durities  et  cum  nigrediue  quadam  non 
magnus  dolor.  Cura  talis  est:  in  priucipio  ponautur  reper- 
cussiva,  in  augmento  partim  repercussiva,  partim  dissokitiva, 
in  statu  tantum  dissolutiva  et  maturativa,  in  declinatione 
mundificativa.  Haec  tamen  nota:  quodsi  materia  apostematis 
est  venenosa  vel  si  apostema  est  vitium  in  nobili  membro, 
a  priucipio  non  debent  poni  repercussiva,  qualia  sunt  haec: 
albumen  ovi,  morsus  gallinae,  faba  et  consimilia  frigida. 

De   apostemate   ex   sanguiue. 

Ad  maturandum  apostema  de  sanguine  absinthium  et 
malva  decoquautur  in  aqua  et  post  aqua  expressa  pistantur 
cum  veteri  axungia  et  talia  loco  superpouantur. 


*)  Wie  man  sieht,  fehlt  das  dieser  Ueberschrift  entsprechende 
Kapitel,  weil  der  Schreiber  mit  erstaunlicher  Leichtfertigkeit  in  das 
folgende  gerathen  ist. 


—     4G     — 

De   apostemate  ex  cholera. 
Ad  maturandum  apostoma    de    cholera   cardus   beue- 
dictus,    malva  et  alia  malva  (Iccoquaiitur  in  aqua  et  talis 
loco  superponatur. 

De    apostcmutc  ex   l'legmate. 

Ad  maturandum  apostema  ex  flegmate  accipe  radicera 
lappatii  acuti  cum  luliis  suis,  decoquas  iu  vino*),  cerae 
cum  axuugia  veteri  porcina  l'ac  emplastrum  et  calidum 
superpone. 

])c  apostemate  melancholiae  maturando. 
Ad  maturandum    apostema   ex    melancholia  cepac  et 
pcUiculae  extcriures  alliorum  cum  modico  lino  decoquantur 
in    litrti    vino    et    post    pistata    cum    veteri    axuugia  loco 
superpouantur. 

De  apostemate  quolibet  rumpendo. 

Ad  rumpenda  apostemata  simul  et  maturanda  accipe 

mel  et  ficus  et  decoque  cum  veteri  axuugia  porcina;  opti- 

155^  mum  est.     Ad  idem   valent  folia  lilii.     Hoc   autem  nota, 

quod  post   rupturam    apostematis,    si    multa    est    materia, 

non  simul  tota  est  educenda  sed  ])uulatiin  et  per  vices. 

Do  apostematibus  venenosis. 
Si  apostema  vcncnosum  fucrit  utpotc  anthrax  et  car- 
bunculus,  statim  a  principio  superponatur  vitellus  ovi  cum 
sale;  sal  ergo  subtilis  pulvcrizetur  et  post  distemperetur 
cum  vitello  ovi  crudo  ad  spissitudinem  pastac  et  loco 
superponatur;  loco  autom  rupto  suporpoiiafur  i)odox  gallinae 


*)  hier  fehlt  ofl'eiibar  etwas. 


—     47     — 

vivao  ad  extrahendum  et  mitigandum  dolorem  vcl  clncula 
scissa  per  medium;  post  rupturam  autein  ap|)onatur  hoc 
emplastrum:  accipe  succum  apii  et  mel  aoquali  poiidere 
et  fac  bullire;  post  decoctionem  ab  igne  poiie  et  cola  si 
vis  et  colaturae  admiscc  farinam  tritici  et  incorpora  bene 
et  fac  emplastrum  magnum  et  latum,  ut  sedeat  .super 
totum  locum  apostemativS  et  eo  amplius.  Si  autem  hoc 
emplastrum  laesionem  inferat  propter  mel  quia  habet  parum 
acuminis,  fac  aliud:  accipe  agrippam  vel  ungueiituin  de 
axuugia  gallina  vel  auserina  et  modica  cera  alba  et 
apponatur  pulvis  olibani  et  superponatur  loco.  Et  nota, 
quod  habentcs  talia  apostcmata  dcbcnt  dictari  subtili  dieta. 
Et  notandum,  quod  in  jam  dicto  emplastro  dcbes  quandoque 
ponere  pulveremi  carbonis ,  quandoque  pulverem  boli 
armenicae,  ne  layci  parvi  pendant. 

De  cancro   in  praedictis  locis  (1.  c.  p.  459). 

In  locis  praedictis  etiam  fit  cancer  quandoque  a  causa 
extrinseca  quandoque  a  causa  intrinseca;  a  causa  intrinseca, 
ubi  ex  humoribus  corporis  in  corpore;  a  causa  extrinseca,  ubi 
ex  volnere  negligentervel  ignoranter  curato;  et  tam  iste  quam 
ille  Cancer  quandoque  fit  in  locis  implicatis  nervis,  venis  et 
arteriis,  quandoque  in  locis  carnosis.  Qui  autem  fit  iu  locis 
iutricatis,  ut  nervi  et  arteriae  sicut  revera  sunt  circa  cervicem 
et  Collum,  non  debent  curari  ustione  vel  incisione,  quia  sine 
tali  cura  diutius  vivunt.  Hie  autem  cancer  quandoque  fit 
de  calidis  humoribus,  quandoque  de  frigidis.  Si  de  calidis 
et  sit  recens,  superponatur  emplastrum  de  polatura  et  herbis 
frigidis  vel  pulvere  corticis  mali  granati.  Si  de  frigidis, 
superponatur  pulvis  simplicis  salis  et  valet,  si  non  multum 
sit  inveteratus;  si  autem  multum^ inveteratus  sit,  procedatur 
sicut  superius  dictum    est  in  capitulo  de  cancro  in  palato 


—    48    — 

et    naribus.     Do    caiicrü    vcro,    qui    lit  in   locis   caruosis, 
inlra  dicetur. 

Do  öcrophulis  circa  colluin  (1.  c.  p.  460). 

Scquitur  de  scrophulis.  Scrophulae  sie  curantur: 
suporpoiialur  ruptuiu  cürium  quüd  lit  de  canlharidibus  o.t 
sopo  hircino  simiil  Iritis  vol  simplici  allio  trito  vol  juncclla 
vlriili  trita  vel  aperiatur  super  ipsam  scrophulam  cutis 
cum  sagutclla;  rupta  autem  cute  vel  aperta  superponatur 
medio  scropliulac  petia  pauni  linci  vetustate  consunipli 
vel  rarcfacti  infusi  saliva  vel  aceto;  tunc  superponatur 
pulvis  de  realgar,  cujus  nuilicia  sie  reprimitur :  extrahatur 
succus  panis  et  lactucae  et  caulis  ää  et  addatur  acetum 
ää,  cum  iisdem  distemperetur  pulvis  praedictus  üä  in 
concha  et  igni,  superpouatur  moveiido,  doiiec  solus  pulvis 
remaneat,  qui  iterum  teratur  et  usui  reservetur;  pulvere 
vero  sicut  jam  dictum  est  superposito  fit  inunetio  circa 
scroplmlas  cum  uuguento  populeon  tribus  diebus;  quarto 
autem  superponatur  emplastrum  ad  maturaudum  scilicet 
de  loliis  caulium  et  axungia  porci  vetcrls  bene  tritis,  (|Uod 
ante(|uani  superponatur  iuvolvunt  f'olio  caulis,  sub  cinerilius 
caleliat,  quo  maturato  utendum  est  quousque  scrophula  per 
se  cadat  vel  facile  extrahatur,  vel  fiat  emplastrum  matura- 
tivum  de  ficubus  prius  aqua  infusis,  ut  molles  (iant,  tritis 
cum  axungia  veteri  porcina,  Extraeta  vero  scrophula  si 
aliquod  remanserit*)  cum  ioUiculo  suo,  vel  forte  radix 
aTKiua  scrophulae  extractao,  apponatur  spongia  vel  hermo- 
(lactyli,  donec  sufficientor  corrutiatur,  quo  facto  attractivum 
superponatur,  quod  sanicni  potenter  extrahat,  volnus  mun- 


*)  Die  folgende  Stelle   ist  entscliiedeu  coniipt  oder  liitluTdiaff : 
diu  ollige  Version  ist  von  mir  durch  Coiijettur  ergänzt. 


—     49     — 

dificot  carnemque  regenerot.  Conficitur  vcro  .sie:  re.sina 
moclicum  in  patclla  liqucfacta  vcl  in  olla  super  igriom 
bene  movcatur,  inde  colctur  Ibrlitcr  por  paiinuin  super 
aquam  frigidara  in  pelvi,  quae  colatui'a  manibus  inunctis 
diutius  nialaxotur  ad  modum  ponidii  et  usui  reservetur 
et  potost  poni  per  attractionem  (?)*)  apostematis  vel  de 
vitro  clauso  ad  ornatum  faciei  vel  cicatricis  fiat.  Hoc  un- 
guento  resolvatur  modica  cera  super  ignem  in  oleo  ebul- 
lienti  et  addatur  pulvis  thuris  et  masticis  ää,  si  etiam  ce- 
russa  addatur,  fortius  operatur.  Facta  incorporatione  usui 
reservetur. 

De  scrophula  recente. 

Scrophula  recens  sine  ruptorio  et  sine  incisione  hoc 
unguento  curatur:  li-  ciuuamom.,  gariof.,  argent.  viv.,  sulpli. 
vivi,  pic.  nav.,  ceram  virgineam,  radicem  enulae  campauae 
et  axungia  suis,  uiasculi  ad  masculum,  feminae  ad  feminam; 
conficitur  sie:  radix  enulae  decoquatur  in  aqua,  deinde 
cum  argento  vivo  extincto  cum  saliva  et  axungia  poreina 
addita  pice  et  cera  resolutis  terantur  prius  super  ignem, 
deinde  pulvis  ciunamomi,  gariof.  et  sulpliuris  vivi  addautur 
et  diutissime  terantur,  omnia  liaee  simul  incorporando. 
Hoc  unguentum  usui  reservetur.  Istud  etiam  unguentum 
cicatrices  scrophulae  subtiliat  et  dealbat;  similiter  supradi- 
ctum  unguentum  album  facit. 

De  fistula  (1.  c.  p.  462). 
Sicut  scrophula  corrodit  in  latum   sie  fistula  corrodit 
in   profundum.      Os    fistulae    constringitur;    circa    fundum 
vero  corrosio  dilatatur.     Fistula,  sicut  supradictum  est  de 


*)  vielleicht  auch  attritiouem  zu  lesen. 

Pttgel,  Wilhelm  von  Cougeiuna. 


—     50    — 

cancro,  quandoquc  lit  in  locis  intricatis  norvis,  venis  et 
.  arteriis,  quandoquc  autom  in  locis  carnosis.  Fistula,  quao 
15G^  tantum  carncm  corrodit,  aquosam  et  tcuueni  saniora  emit- 
tit;  quae  vcro  es  corrodit,  emittit  putrodinem  vclut  foe- 
torem  carnis;  quae  vero  nervum,  exit  putredo  magna 
multum  foetons.  Et  nota,  quod  in  fistula  circa  coUum, 
do  qua  et  hie  agitur,  quin  locus  abundat  venis,  ncrvis  et 
arteriis,  nun  est  insistendum  incisiono.  Cura  autem  ejus 
talis  est:  si  os  fistulao  strictuni  est,  olargclur  cum  tenta 
quae  fit  de  cortice  lavcnilulae*)  ininoris,  post  intromitlatur 
tcnta  peruueta  ungueuto  viridi;  hoc  bene  fistulam  morti- 
flcat  et  maturat.  Item  aliud:  modicum  calcis  vivae  et 
auripigmenti  pulveriza  et  distempera  cum  succo  stercoris 
anserini;  stercus  ergo  exprimas  per  pannum  et  in  tali 
commixtione  tentam  prius  illinitam  intromitte.  Si  autem 
iuveterata  sit  fistula,  accipc  saccum  aualnilae  et  axungiam 
porci  liquefactam  ää,  misce,  fac  bullire  usquc  ad  spissitu- 
dinem  succi.  In  hoc  unguento  pone  tentam  et  illam  bene 
illinitam  intromitte:  locum  corrodit.  Itom  lolia  aiiabiilae 
bulliant  in  vino  et  post  ponantur  super  locum  iulistulatum: 
multum  prodest,  mortificat  enim  fistulam  et  confortat 
membrum.  Ad  idem  unguentum  magistri**):  Ip  piperis, 
pyrethri,  auripigmenti,  aluminis,  sinapis,  ellebori  albi  et 
nigri,  floris  aeris  ää,  calcis  vivae  quantum  de  omnibus; 
confice  sie:  ferenda  tere  et  pulveriza  cum  sapone  spataen- 
tico,  diligenter  incorpora,  deindc  inibrma  tentam  et  usque 
in   profundum  listulae  iutrumitte.     iloc  autem  unguentum 


*)  s.  Anineikung  S.  37 

•*)  Fast  wörtlich  mit  Roger  üljercinsliinraciid.  Es  geht  aus 
diesem  Passus  hervor,  dass  Cougeiuua  vielleicht  eiu  Schüler  des 
Roger  gewesen. 


—    51     — 

in   ipsa    fistula    liquofiat;    suavitcr    cam    moriificat    atquc 
desiccat*). 

Ista  particula  curas  continot  vulncrum,  quac  fiuni  in 
homoplatis  et  cathena  gulac,  in  humoris  et  bracliii.s,  quae 
praedictis  annexa  sunt  membris,  et  thoracibus  et  mcmbri.s 
spiritualibus,  et  in  volnere  diafragmatis  ipsam  terminabo 
particulam.  Si  quid  autem  in  hoc  tractatu,  quem  re  vera 
inculto  scripsi  calanio,  vir  prudens  invenorit  quod  displi- 
ceat,  non  ipsum  .statini  caluiiipnosc  redarguat,  sed  potius 
lineam  correctionis  apponat. 

Capitula  tertii  libri. 

De  vulnere  facto  in  heroplatis  ense.  —  De  vulnere 
facto  in  heroplatis  telo  vcl  hxucea.  —  De  botio.  —  De 
squinancia.  —  De  brancis,  —  De  uvula  relaxata.  —  De 
excoriatione  arteriae.  —  De  dislocatione  ossis  jugularis. 
—  De  incisione  ossis,  quod  cathena  gulae  dicitur.  —  De 
incisioue  humeri.  —  De  incisione  ossis  et  nervorum  bra- 
chii,  —  De  punctura  nervi  in  brachio.  —  De  dolore  et 
tumore  nervorum.  —  De  vulnere  male  sanato.  —  De 
carne  superflua  corrodeuda.  —  De  erisipila.  —  De  carbun- 
culo.  —  De  vulnere  brachii  iuter  humerum  et  cubitum.  — 
De  distantia  lahiorum  vulneris.  —  De  vulnere  lacerti  cum 
suo  nervo.  —  De  vulnere  brachii  per  telum  facto.  —  De 
tumore  in  brachio  sine  vulnere.  —  De  morsu  rabidi  canis 
in    brachio.  —  De    fractura    brachii  sine  vulnere.    —   De 


*)  Hier  endigt  der  Autor  Buch  2;  die  fehlenden  Kapitel  wer- 
den im  folgenden  Buch  behandelt,  wo  sie  sich  auch  nochmals  in  der 
Inhaltsübersicht  verzeichnet  finden. 

4* 


—     52    — 

frat'tura  brachii  cum  vulnere.  —  J)e  osse  male  consolidato 
■  in  brachio.  —  De  vuluere  mauus  cum  suis  nervis  et  ossi- 
bus.  —  De  dislocationc  humeri  a  spatula,  —  De  disloca- 
tione  ossis  cubiti.  —  De  cancro  in  ncrvosis  locis  brachii. 
—  De  listula  in  praedictis  locis.  —  De  simplici  vulnere 
thoracis.  —  J)o  dolore  et  tumurc  mammillarum.  —  De 
pulmonc.  —  De  corde.  —  De   diatVagmate.  — 

Do  vulnere  facto  in  lieroplatis  ense.  (1.  c.  p.  469) 

In  lieroplatis  lit  vulnus  largum  ense  vel  falce,  cujus 
cura  talis  est:  vulnus  consuatur  ita,  quod  acus  remaneat 
in  vulnere  circumligata  e.\  utraquo  parte  filo  ue  excidat, 
una  autem  sit  acus  vel  plures  pro  vulneris  quantitate,  et 
acumina  cum  Ibrpicibus  abscindantur  ne  laedant*).  Extremi- 
tates  autem  vulneris  apertae  reliuquantur;  suturae  pulvis 
rubeus  superponatur  et  cum  tentis  modo  quo  dictum  est 
vulnus  procuretur.  Si  autem  plaga  vetus  est  antequam 
aliud  Hat,  sanguis  provocare  ungue  vel  panno  aspero  vel 
foliis  alicujus  herbae  asperac  sicut  est  rubea  et  post  liat 
sicut  dictum  est,  vel  si  sanguis  provocari  non  possit  eo 
quod  labia  vulneris  jam  mortificata  sint,  de  crista  galli 
extrahatur  et  vulneri  infundatur  et  post  liat  sutura. 

De  vulnere  l'acto  in  lieroplatis   telo  vel  lancea. 

Si  vulnus  in  jain  dicta  parte  factum  fuerit  telo  vel 
lancoa,  ita  tamen  quod  ad  inferiora  non  penetret,  lardus 
immittatur  vel  tenta  peruncta  rasura  lardi  et  in  aliis  pro- 
cedatur  sicut  supradictum  est;  si  vero  vulnus  ad  intcriora 


*)  Hier  findet  sich,  wie  mich  dünkt,  deutlich  genug  die  um- 
schlungene Naht  beschrieben:  die  Priorität  kommt  also  nicht,  wie 
manche  liehauplen,  dem  Guy  v.  Chauliae  zu. 


—    53     — 

proccssit  vA,  tioii  |Missiinl,  por  siipcriorcin  rfi^noticiii  (:.\|)iii"- 
gfU'i,  (limitliiiiir  f)ii,l,i(ui.s  f)or  quatuor  vcJ  f|uiiif|ii(!  dio.s,  post 
in  latero  in  quo  doJerc  coepit,  quia  ibi  stat  sangui-s  vel 
sanies,  super  costas  fiat  inci.sio  in  longiim,  inter  duas  co- 
stas  apertAira  fiat  cum  digito  ita  quod  talis  aportura  sit 
super  diafragma  quasi  duobus  digitis  et  pallcns  ad  jacon- 
dum  locetur  super  idcm  latus,  ut  sanguis  expurgari  possit 
per  lociim  illuin;  muniatur  autom  ipsc  locus  tenta  et 
plumaceolis  plurimis,  ne  per  apcrturam  quae  f'a<;ta  est 
aliquo  modo  spiritus  posset  cxalarc.  f-um  autem  visum 
fuerit  nccesse,  detur  expurgationi  facultas  et  cum  res  haec 
postulaverit,  curetur  locus  panno  vel  carpia  sicut  cetera  I5fi^ 
vulnera. 

l)e  botio  (1.  c.  p.  463). 
Botium  lit  in  gula,  cujus  cura  talis  est:  cauterizentur 
glaudulae  quaedam  quae  sunt  juxta  botium  ex  utraqiic 
parte.  Istud  a  principio  valet.  Si  autem  liaec  ad  curati- 
onem  non  sufficit,  cum  ferro  candenti  seton  immittatur 
uuus  in  longum  alter  in  latum  et  tunc  panuus  in  albumine 
ovi  infusus  superponatur,  omni  mane  et  sero  setones  ad 
exteriora  trahantur  et  sie  peuitus  si  fieri  potest  truncetur 
tota  caro  cum  illis.  Si  autem  aliquid  de  botio  remanserit, 
corrodatur  cum  pulvere  affodili  et  deinde  locus  curetur 
sicut  cetera  vulnera. 

De  squinantia  (1.  c.  p.  465). 

Squinantia  interpretatur  acuta  gutturis  praefocatio  et 
tres  ejus  sunt  species:  prima  speciali  vocabulo  dicitur  squi- 
nantia et  haec  in  ysmon  nascitur  inter  tracheam  et  yso- 
phagum  et  est  magis  periculosa:  secunda  dicitur  quinantia; 
haec  partem  materiae  emittit  exterius,  partem  retiuet  inte- 


—     54     — 

lius;  tortia  ilicitur  sinancia,  cujus  matoria  tola  in  exteri- 
oribu.s  est;  de  hac  nihil  timendum  est,  si  circa  eam  proce- 
datiir  sicut  oportet,  llariim  gcneralia  signa  sunt  haec: 
inspirandi  et  cxspirandi  difficultas,  nihil  per  os  sumero 
possunt  neque  salivam  emittcre  nequc  transglutire  possunt, 
vocem  habent  exilem,  quoniam  ex  tote  denegatur.  His  a 
principio  sie  est  subveniendum:  si  nihil  obstiterit  Hat  mi- 
nutio  de  vena  capitis,  et  postea  (iat  gargarisraus  de  me- 
diocriter  calidis  sohlt ivus.  sicut  sunt  dyanioron  et  sapa  te- 
pida;  uou  euim  bic  utcndum  est  l'rigidis  et  repercussivis; 
super  locum  autem  extra  fiat  emplastrum:  accipe  radices 
altheae  et  coque  et  pista  cum  axungia  porcina  aequali  pon- 
dere,  postea  adde  pulv.  lini  et  pulv.  foenugraeci,  misce  et 
pista  simul,  post  lac  bullire  istud  totum  in  aqua,  ubi  coc- 
ta  sit  radix  altheae  et  post  depone  ab  igne  et  cola  parum 
et  fac  emplastrum  et  pone  super  locum  dolentem:  maxime 
autem  valet  pueris  et  qui  nou  noverunt  gargarizare. 

De  b  ran  eis.  (1.  c.  p.  466). 
Brauci  sunt  quaedam  glandulae  quae  sunt  in  faucibus, 
quibus,  dum  fleuma*)  in  multa  quantitate  coUigitur,  fit  dolor, 
qui  simili  nomine  nominatur  et  faciunt  difficilem  excoria- 
tionem  et  anxiam  aeris  attractionem.  Cura  talis  est:  lin- 
gua  cum  instrumento,  ut  videri  possit,  deprimatur  et  post 
branci  cum  ferro  incidantur;  post  incisionem  gargarismus 
fiat  cum  aceto  decoctionis  rosarum   et  succo  plantaginis. 

De  Uvula  rclaxata. 
Tvula  quandoque  relaxatur  ex  humoribus  flegmaticis, 
cujus  cura  talis  est:  a  principio   Hat   Uebotomia    de  venis 

*)  =  flegma. 


—     55    — 

minutis  siil)  liii^iia,  post  apponatur  pulvis  desiciraiiH  de  salc 
tosto,  vel  ba(;ci,s  lauri  castri  (?)  vol  piporiH.  In  hac  otiam 
valet  usus  pulvcri.s  supradicli  in  cura  de  tela  et  panno. 
Cum  autcm  materia  jam  influxit  oi  (luxus  ccssavit,  potest 
fieri  gargarismus  de  oxymollc.  Ad  idem  rnultum  vidctnr 
cmplastrum  valcrc,  si  ponatur  supra  radicein  occipilii:  H 
picem  navalem,  rosinam,  tluis,  masticem,  liolum,  colophon., 
pulverizanda  pulvorizcntiir  et  in  resina  et  pice  commiini 
resolutis  super  ignem  conficiautur.  Si  autem  praedictis 
modis  desiccari  non  possit  et  causa  sit  inveterata,  decur- 
retur  (?)  cum  ferro  candenti  acute  per  canellum  ferreum 
vel  ligneum  qui  in  parte  superiori  foramen  habeat,  in  quo 
inferior  pars  uvulae  recipiatur  et  ferro  intromisso  per  me- 
dium canelli  cauterizetur  pars  illa  uvulae,  quae  in  eo  est 
recepta. 

De  excoriatione  arteriae  (sc.  tracheae). 
Contingit  quaudoque  ab  intus  collum  excoriari  adeo, 
quod  patiens  neque  comedere  neque  bibere  possit  neque 
vix  loqui.  Isti  saepe  faciant  gargarismum  de  vitellis  ovo- 
rum  et  succo  plantagiuis  etiam  multotieiis  in  die,  cumque 
cutis  inceperit  reparari,  si  alicui  apparuerint  foramina  vel 
loca  saniosa  gargarizent  in  collo  serum  caprinum  vel  aliud 
quodcunque  tepidum  et  hoc  saepe  faciant. 

De  dislocatione  ossis  jugularis  (1.  c.  p.  467). 

Os  jugulare  quandoque  dislocationem  patitur,  quibus 
nisi  cito  subveniatur,  moritur  patiens.  Cura  talis  est:  po- 
natur patiens  super  terram  vel  tabulam  planam  et  fiant 
fortes  percussiones  sub  planta  pedis  cum  assere.  quia  os 
sie  redit  in  locum  suum ;  experimentum  probatum  in  terra 
Provincialium. 


—     50     — 

Do  iiuisidne  ossis,  quud  cathena  gulae  dicitur 
(1.  c.  p.  470). 
Si  OS  (|uu(l  cathoiia  gulae  dicitur  incisum  vel  alio  modo 
rractuin  l'uorit.  et  ex  hoc  super  id  quod  rccedit,  brachiuin 
infirmi  manu    mcdici    per   humcrum    in    alt  um   crigatur  et 
tunc    quaecuncjue   partium    l'uerit    elevatior    vcl   dcjiressior 
quam  esse  debeat,  alia  manu  mcdici  in  locum  suum  redu- 
catur  et  plagella  inlusa  in  albuminc   ovorum  cum  pulvere 
consolidativo    superponatur:   K-   tluis,  mastic. ,  sang,   drac, 
l.')7*hol.  armen.,  sarcocollae,  deinde  pulveriza(?);  omnibu.s   his 
superponantur  ferulae,  et  ne  os  ad  aliquam  partcm  dcva- 
gari  possit  superponatur  et  cum  longa   fascia  circumcirca 
ligcntur  ipsum  et  brachium   .sursum    ad   collum   ligetur  et 
SIC  teratur  suspeusum. 

De  iucisioiie  humcri. 

8i  humeri  fiat  incisio,  talis  cura  adhibeatur:  pars  parti 

diligenter  reddatur  el  volnus  sicut  in  |)riiicipio  hujus  par- 

ticulae  dictum  est  consuatur.   et  supcrpone   pulv.   rubeum 

et  impositione  tentarum.  sicut  saepe  dictum  est,  procuretur. 

De  incisione  ossis  et  nervorum  brachii. 
Contingit  os  brachii  cum  suis  uervis  ex  transverso 
incidi.  Cura  cujus  talis  est:  nervus  a  principio  cauterize- 
tur  et  ossa  Iracta  conjungantur,  ut  pars  parti  bene  redda- 
tur: ipsum  autem  vulnus  panno  in  albumine  ovi  infusum 
repleatur,  post  ferulae  propter  os  fractum  regcndum  appo- 
nantur  et  cum  fascia  longa  studiose  circumuniantur.  Si 
autem  aliquid  magister  per  os  exhibere  volucrit,  quod  suum 
juvet  propositum,  propiuquet  vinum  decoctionis  saniculac, 
salviae,  consolidae  majoris.  Ad  idcm  valct  buglossa,  piguja, 
absinthium.     Probatum  est. 


—    57     — 

Do  pun(;tura  nervi   in   I»  r;ic,  h  io. 
Nervus  in  l)rachio  si  punctatur  acii,  slilo  vol  suhnla, 
locus  puncturao  stalim  tangatur  ferro  carKlcnti. 

De  dolore  et  turnore  ii  er  vor  um. 
Si  alicui  nervorum  hraeliii  evcneril  dohir  ;tut,  inflatio 
cum  multa  duritie,  fiat  inunctio  cum  hulyro  veteri,  quod 
in  Majo  conlicitur  vel  etiam  cum  commuiii  dialthca  vel 
inixtura  horum  apponi  potest  et  aliqua  praedictarum  cm- 
brocarura. 

De  vulnere  male  sanato. 
Si  volnus  fuei'it  male  consolidatura,  primo  apponatur 
ruptorium  de  cantabro  et  sepo  vervetino  vel  liircino,  post 
autem  ad  majorem  apertionem  loco  rupto  apponatur  me- 
dulla  sambiici.  Si  idem  autem  non  suftecerit  ad  apertio- 
nem, aperiatur  vulnus  cum  sapone;  post  vero,  si  opus 
fuerit  mundificativo,  superponatur  emplastrura  de  succo 
apii  et  melle,  postremo  vero  exsiccativa  ponautur  et  solidae 
carnis  regenerativa  sicut  est  pulvis  de  carie  lignorum,  item 
pulvis  rubeus,  cui  apponatur  cinnamomum,  subtiles  facit 
cicatrices.  Unguentum  autem  ad  vulnera  consolidanda 
fit  de  sepo  arietino,  resina  et  pulvere  tliuris:  pro  unguento 
fusco  potest  poni. 

De  carne  superflua  corrodenda. 

Caro  superflua  quandoque  excrescit  in  vulnere:  quae 
corroditur  cum  pulvere  salis  tosti  vel  pulvere  cuperoseae 
vel  macra  carne,  quae  abciditur  de  batone  vel  unguento 
viridi;  item  psilotrum  postquam  exsiccatum  est;  pulvis  qui 
inde  fit  violenter  corrodit;  sola  calx  viva  etiam  facit  sub- 


—     58     — 

stantiani  bonae  carnis  et  iilou   non   de   facili  pro  corrosivo 
poui  (lobet. 

Do  orisipila. 

Erisipila  tiuandoquo  suporvciül  vuliieri;  oui  subvonitur 
unguentu  de  lithargyro  et  unguento  albo  vol  UDguento  fusco. 
Aliud  ad  idem:  IViceutur  in  patella  jusquiami  et  peritaria 
simiil  vel  altorum,  si  utrumquo  haberi  nou  possit,  sine 
aliqiio  liquore  vel  pingucdiue,  et  hoc  tepidum  ponatur 
super  erisipilam.  Si  autem  locum,  cui  incidit,  corrodit, 
timcndum  est,  quod  sit  de  gonere  lupi,  uude  subito  succur- 
rendum  est  sie:  aecipc  hordoum.  mel  et  sal  et  comburantur 
in  olla  rudi  et  pulverizontur.  Hie  pulvis  loco  patieuti 
superponatur. 

De  carbunculo. 

Carbunculus  cum  volneri  superveuit,  non  sunt  appo- 
ncnda  actualiter  vel  poteutialitcr  valde  frigida,  sicut  nee 
in  authrace,  sed  dissolutiva  et  extractiva.  Idem  tamen  po- 
test  poni:  accipe  oleum  ros.,  vitella  ovorum,  lac  mulieris, 
farinam  tritici,  fac  emplastrum  et  simul  appouas. 

De  vuluere  brachii  intor  humerum  et  cubitum. 
Si  brachium  iuter  Immerum  et  cubitum  vulneratum 
fuerit  ex  transverso  ense  vel  ialce,  vulnus  est  magis  peri- 
culosum  quam  si  esset  inter  cubitum  et  manum  propter 
lacertos,  qui  ibi  sunt.  Vulnus  ergo  talc  statim  debet 
cautcrizari;  sed  cavendum  est,  nc  labia  vulneris  tangantur; 
post  fiat  et  procodatur  ut  in  aliis  sicut  supradictum  est. 

De  distaucia  labiorum  vulneris. 

In  vulncre  brachii  vel  quolibet  alio,  si  magis  tarde 
vocatus  fuerit  et  labia  vulneris  a  se  destiterint  ita  scilicet 


—     50     — 

quod  non  possint  consiii,  accipiatur  pix  communis,  pulvis 
olibani,  boli  armen.,  sanfi^uiriis  draconis  et  consoVidiw,  ma- 
joris.  Ex  his  fiat  empla.strum  et  ponatur  uiia  pars  cmpla- 
stri  super  unum  panniim,  alia  super  alium,  et  hi  panni  super- 
ponantur  lahiis  vuliieris,  unus  ex  una  parte,  alius  ex  alia 
et  cum  fortitor  (;ohaeserint  cuti,  hi  panni  consuantur  et 
cum  lilo  contrahantur  et  sie  labia  vulneris  distantia  aliquan- 
tulum  reducantur.  Sequenti  vero  die  iterum  idem  panni 
per  eadem  fila  magis  contrahantur  et  sie  hat  donec  labia 
vulneris  distantia  omnino  contrahantur. 

De  vulnere  lacerti  cum  suo  nervo. 

Si  in  capite  lacerti  vel  musculi  fiat  incisio,  debet  fieri 
cauterizatio ;  si  autem  per  medium,  locus  non  est  cauteri-  157 
zandus;  apponi  debent  consolidativa,  sicut  supradictum  est; 
valet  etiam  hoc  unguentum:  accipe  axungiam  gallinae,  ce- 
ram,  oleum,  pulv.  olibani  et  benc  incorpora  et  pone  super 
vulnus:  cito  consolidabitur  et  bona  caro  generabitur. 

De  vulnere  brachii  per  telum  facto. 

Si  hrachium  telo  vulneratum  fuerit,  frustrum  lardi 
immittendum  est  volneri;  si  autem  telum  ad  alteram  par- 
tem  exierit,  duo  intromittantur  unum  ab  una  parte,  aliud 
ab  alia,  et  post  procedatur  in  curä  sicut  supradictum  est. 

De  tumore  in  brachio  sine  vulnere. 

Si  accidit  tumor  in  brachio  vel  in  alio  membro  ex 
percussione  vel  casu,  a  priucipio  fiat  flebotomia  per  anti- 
frasim;  si  autem  est  inveteratus,  per  metathesim;  postea 
superponatur  emplastrum  de  cap.*)  (?)  vel  boviuo  vel  faba 


iB 


*)  vielleicht  capitello  zu  lesen. 


—     60     — 

fracta  decoctiüiiis  in  viiio.  si  luorit  siiio  vulnero,  vel  in 
aqua,  si  fuerit  cum  vulnere.  Si  autem  sie  depelli  non 
possct.  superpouatur  maturativum,  dcinde  siout  in  apostc- 
niatibus,  sicut  supra  dictum  est,  procedatur. 

Do  morsu  rabidi  canis  in   hiachio. 

8i  autem  tuniur  evenerit  ex  morsu  rabidi  canis,  sum- 
mum  et  praecipuum  romedium  est,  quod  locus  cauterizetur 
cum  candente  ferro  ita  etiani  quod  ferrum  excedat  morsum, 
si  volnus  est  in  membro. 

De  i'ractura  brachii  sine  volncre, 
Si  brachium  fractum  fuerit  sine  laesione  carnis,  dis- 
trahatur  brachium  ex  utraque  parte  et  ossa  hinc  inde 
contractentur  leniter  et  suaviter.  quousquc  ad  primum  lo- 
cum  reducantnr,  dcinde  superpouatur  stupha  intincta  in 
albo  ovi  et  mediocriter  ligetur  cum  fascia  lata  quasi  4  di- 
gitorum  circum  quamque  autem  ponantur  hastulae  tenues, 
quae  tarnen  brachium  regere  sufficiunt  et  ante  9  dies  liaec 
ligatura  non  mutetur,  postea  immutari  potest,  sed  de  cetero 
non  fiat  illa  fortis  ligatura  sicut  facta  est  a  principio  et 
sie  de  15  in  15  mutari  potest.  Si  autem  interim  neces- 
saria  fuerit  fomentatio,  fiat  de  rosis,  baccis  lauri*),  absinthio 
et  consimilibus. 

De  fractura  brachii  cum  volnere. 

Si  fractura  brachii  fuerit  cum  vulnere  fiat  per  omnia 
sicut  jam  pracdictum  est:  in  stupis  tarnen  relinquatur  fo- 
ramen  supra  volnus  et  ipsa  ferula  perforetur,  ut  per  talc 
foramen  vulnus  posset  procurari  douec  perfecta  procuretur. 
et  in  30  diebus  fieri  potest. 

*)  vielleicht  auch  balaustiis  zu  lesen. 


—     61     — 

De  vulnero  manus  cum  suis  ncrvis  et  ossil)us. 
Si  manus  cum  suis  nervis  et  ossibus  vulnerata  f'uit, 
primo  ossa  ad  proprium  locum  rcducantur  et  volae  manus 
asser  latus  et  tenuis  subponatur,  ne  iterum  dislocentur; 
postea  nervi  incisi  cauterizentur  et  superior  cuticula  suatur; 
praedicta  autem  tabula  quae  maimm  regit  non  rcmoveatur, 
nisi  ossa  cohaerere  iucipiant. 

De  osse  male  consolidato. 

Si  praedictarum  partium  os  aliquod  male  corisoiitlatum 
fuerit,  primo  locus  fomentetur  cum  mollificativis,  sicut  est 
malva,  branca  ursina  et  consimilia;  hoc  saepe  et  diu  fiat. 
Post  autem  fraugatur  os  cum  pugno  vel  manibus  et  statim 
iterum  partes  conjungantur  et  ligentur  et  fiat  sicut  prae- 
dictum   est. 

De  dislocatione  liumeri  a  scapula. 

Sicut  volnus  et  fractura  praedictis  eveniunt  membris, 
sie  et  dislocatio  sine  volnere  et  sine  fractura.  Si  ergo 
humerus  a  scapula  disjungatur,  sicut  accidere  solet  militi- 
bus  ex  casu,  hoc  artificio  reducatur:  statuatur  clipeus  in 
terram  et  a  superiori  parte  ponatur  vestis  aliqua  mollis  ne 
patiens  laedatur;  postea  patiens  flexis  genibus  super  sca- 
bellam  vel  sellam,  si  aliud  non  habetur,  extendat  bracliium 
usque  ad  humerum  ultra  clipeum  et  Ipsum  fortiter  trahatur 
in  terram;  removeatur  id  quod  est  sub  genibus  et  sie  pa- 
tiens pendeat,  donec  praedicta  membra  ad  proprium  locum 
suum  reducantur.  Deinde  statim  globus  de  filis  vel  aliquod 
simile  assellae  subponatur,  postea  superponantur  constrictiva 
sicut  est  stupa  vel  pannus  cum  albiimine  ovi.  Si  autem 
dolor  evenerit,  loco  fiat  fomentatio  circa  membra  sie  juncta 
de  foliis  mirthiui,  absinthii,  gallis  et  similibus  decoctis  in 


—    C)2     — 

vino  vcl  aqua  vol  cantabro  in  vino  cocto  praecedentibus, 
sicut  dictum  est  de  constrictivis.  Ad  ultimum  superpouatur 
spatagraphum*)  talo:  H'  olibani,  masticis,  picis  pouautur 
liaec  in  cera  et  sepo  arietiuo  post  dissoluta  super  ignem, 
postea  pannus  imponatur  et  statim  extrahatur  et  panuus 
sie  ceratus  loco  topidus  superpouatur. 

Herum  de  dislucatione. 

Si  dislocatio  qualis  praedicta  est  contingit  iu  puero  non 
est  opus  nisi  quod  modicus  [uignum  teneat  sub  assella  pueri 
et  humerum  ejus  teneat  alia  manu  et  eum  elevet  a  terra 
et  redibit  os  ad  propriam  juucturam,  et  post  hoc  super- 
ponantur  constrictiva,  ut  in  pruximo  capitulo  jam  dictum  est. 

De  dislocationc  ossis  cubiti. 

Si  ossis  cubiti  (iat  dislocatio  fac  ut  superius  dictum 
est  in  dislocatione  humeri,  praeterea  pannus  intinctus  in 
cera  liquefacta  superpouatur,  et  ita  intelligendum  est  de 
dislocatione  manus  et  bracliii  et  etiam  singulorum  digitorum. 
Sed  tarnen  cum  11 1  dislocatio  manus,  ex  utraque  parte  leru- 
lae  poni  debent  et  ligari. 

De  cancro  in  nervosis  locis  brachii. 

Si  in  nervosis  locis  alicujus  partis  bracliii  cancer  sub- 
venire  minetur,  vulneri  a  principio  superpouatur  salvia 
masticata  et  trita  cum  albumine  ovi;  si  autem  jam  super- 
venerit,  pro  corrosivo  pouitur  viride  acris. 

De  fistula  in  praedic,'tis  locis. 

Si  autem  in  locis  timetur  de  fistulatione  vulneris,  su- 
perpouatur em])lastrum  de  pulvere  aloes,   myrrhac,  succo 

*)  ist  wüIjI  ideutisch  mit  sparadrapum. 


—    ßa   — 

ühsiiitilii  et  mcllc.     8i  autcm  locus  Ciiorit  carnosuH,  uslu- 
ras  et  incisioucs  securc  faccrc  possumus. 

Do  simplici  vulncro  thoracis. 

Sequitur  de  simplici  vulncro  thoracis.  8i  vulnus  tho- 
racis non  ad  inforiora  descendit,  (acilc  curatur  vulnus:  con- 
suatur  per  singula  et  sicut  supradictum  est  procedatur. 
Si  vero  usquo  ad  interiora  penetraverit,  quod  cognoscitur 
per  Sputum  sanguinis,  non  ita  facilis  est  cura.  Cura  tarnen 
talis  est:  si  natura  non  posset  se  sufficienter  cxonerarc 
a  sauguino  per  sputum  et  excreatiouem  et  sanguis  multuni 
defluat  super  diafragma,  fiat  apertura  ex  eodem  latcre, 
in  quo  est  vulnus  super  diafragma  inter  costas,  et  per 
singula  fiat  sicut  supradictum  est  in  primo  capitulo  hujus 
particulae;  tenta  autem  sit  mollis  et  caudata,  ut  melius 
extrahi  possit,  si  necesse  fuerit;  facta  autem  sie  expurga- 
tione  saniei,  si  vis  interiora  perfecte  mundificare,  iufundes 
vulneri,  quod  factum  est  in  latere',  vinum  decoctum  cum 
melle  ad  quantitatem  scutellae  et  postea  volves  patientem 
hac  et  illac  donec  perfecte  et  bene  effiuxerit  sanies. 

De  perforatione  thoracis. 

Sicut  ferrum  peuetravit  interiora  ita  quod  adhaereat 
spondilibus,  non  in  thorace  vel  pectore  fiat  foramen,  sed 
in  latere  et  per  illud  ferrum  extrahatur,  si  fieri  possit;  si 
non,  dimittatur. 

De  dolore  et  tumore  mammillarum. 

Mammillae  insident  tlioracibus  et  ita  cousequenter  de 

eis  est  agendum.    Si  ergo  mammillae  mulieris  ingrossentur 

praeter  naturam  sicut  ex  lactis  coagulatione  fieri  solet  in 

priucipio  conceptus  ita  etiam  quod  caput  mammillae  inte- 


—     04     — 

riiis  traliatur,  tuiu-  advocanda  est  aliqua  mulier  quao  lac 
sugat  et  extraliat  a  niammilla.  vel  ventosa  ad  caput  mani- 
iiiillac  appouatur  et  ita  extrahat  lac,  et  si  uon  polest  tarn 
ampla  ventosa  inveniri,  appouatur  Cucurbita  et  fiat  forameu 
iu  prüfuudo  et  ponatur  iu  aqua  fervente  diu  donec  beno 
imbihatur  et  post  appouatur  sicut  ventosa  mammillae,  et 
niateria  (?)  obiter  (?)  sibi  lac  attrahet.  Iteiu  ad  mammil- 
larum  dolorem  et  tumorem  optimum  maturativum,  quod 
sie  fit:  raalva  et  absintliiuni  l)one  toquautur  cum  axungia 
porcina  et  iude  liat  emplastrum  et  ponatur  super  durani 
mammillam  et  cito  inducit  saniem.  Item  in  i)rincipio 
c'ollocationis  in  mammillis  labae  decorticatae  decoquantur 
iu  aceto  et  de  illis  decoctis  iiat  emplastrum  et  ponatur 
super  mammillam.  Si  mammilla  sit  indurata  et  infirmata 
collocatio*),  decoquatur  in  vino;  item  aliud  emplastrum  de 
succo  apii  et  mica  pauis  et  ponatur  super  mammillam 
vel  de  uva  et  mica  pauis. 

De  cancro  in  mammillis. 

Si  Cancer  fuerit  in  mammillis,  subveniatur  patienti 
sicut  supradictüm  est.  Ex  nulla  autcm  causa  debet  radi- 
citus  evelli  mammilla,  quia  mulier  sine  mammilla  diu 
vivere  uon   posset. 

De  pulmone. 

Membra  spiritualia,  quae  intrinsecus,  sicut  pulmo, 
canales  pulsus,  cor  et  diai'ragma  ctiam  vulnerari  contingit. 
Si  ergo  vulneretur  pulmo,  vulnus  propter  necessitatem 
motus  niembri  consolidari  non  potest.  Si  autem  de  vulnere 
ipsius  dubitatur,  sie  certilicatur:  .sauguis  egredilur  spirituo- 


*)  vielleicht  collecfio  zu  lesen. 


—    G5    — 

siis,  mutatio  fit  c/irca  aiihclitura,  tussis  cum  multa  sanguinis 
cxcroationo  fit.  8i  modicum  est  vulnus  et  sine  partis  rlc- 
pcrditlono  aliqua,  diu  vivcrc  possunt,  scd  ad  sanitalcm  non 
porvoniuut;   isti  tales  procurari  possunt  sicut  liaemoptoici. 

De  cordc. 
Si  ipsa  substantia  cordis  vulnerata  est,  sanguis  cgredi- 
tur  nigcr  et  niultus,  vcrtus  cito  dclicit  et  patiens  irioritur. 
Si  autem  sit  vulnus  in  pennis  (|uil)iisdam  tcnuiinis  et  non 
vicinis  centro  cordis,  non  de  facili  cito  moritur. 

De  diafragmate. 

Si    diafragmati  fit  vulnus,    anhelitus  magnus  erit  et 
frequens  et  isti  tales  etiam  si  non  statim  morerentur,  vul- 
nus tarnen  consolidari  non  potest    ex    pulsu  arteriae  tarn  158*^ 
superiore  quam  inferiore  frequenter  movetur  quae  una  est 
causarum  impedientium  consolidationem*). 

Incipit  quarta  particula. 

In  praecedentibus  tribus  capitulis  expedivi  curas  mem- 
brorum  quae  sunt  a  diafragmate  superius;  in  duabus  autem 
sequentibus  et  eorum  quae  sunt  a  diafragmate  inferius 
curas  juxta  vires,  quas  Deus  miuistravit  bona  fide  et  qua 
possum  diligentia  prosequi  curabo,  et  lianc  quartam  parti- 
culam,  quam  re  vera  non  feci  licet  eam  fecerim  quartam, 
a  vulnere  storaachi  iucipiam. 

Capitula  quarti  libri. 

De  vulnere  stomachi.  —  De  reductione  hepatis  post 
egressum   ejus  a  vulnere.  —  De   egressu  ejus  a  vulnere. 


*)  Auch  diese  Stelle  ist  wohl  lückenhaft. 

Pagel,  Wilhelm  vou  Cougeiuna. 


—     6G     — 

—  Do  vulnerc  in  ipso  liopato.  —  Do  retliictione  splenis 
si  egressum  sit  a  vulnoro.  —  Do  opilaliono  splonis.  — 
De  ogressu  alicujus  intestini  ex  vulnoro,  ipso  tarnen  intc- 
stino  non  laeso.  —  De  ogressu  a  vulnoro  et  vulnoro  ojus- 
ilem.  —  De  listula  in  vontre,  —  De  licrpoto  cingulo.  — 
Do  vulnoro  circa  tlorsum.  —  De  vulnoro  longiao.  —  De 
vulnoro  niodullae  in  spina.  —  Do  vulnoro  renum.  —  Si 
(|uis  al)  alto  cadat.  —  De  iiiptura  syphac.  —  De  licrnia 
vitio  renuni.  —  De  carnositato  superllua  scilicet  excresceute 
circa  testiculos,  —  Do  subita  inllatiuno  tosticulorum.  — 
De  lapide  nondum  couiirmato.  —  De  lapide  jam  conlirmalo. 

—  De  stranguria  et  dysui'ia.  —  Do  liis,  (jui  iguorautes 
comniingunt.  —  Do  ulceratione  vergao.  —  Do  carne  super- 
llua sub  pollicula  vergae  virilis  vcl  in  vulva.  —  Do  j)la- 
tillis.  —  De  listula  prope  aniini.  —  De  beneficio  haemor- 
roydarum.  —  De  immoderato  lluxu  haoniorroydarum  sivo 
intoriorum  sive  exteriürum.  —  De  haemorroydibus  provo- 
caudis  sive  interioribus  sive  exterioribus.  —  De  tumore 
haemorroydarum.  —  De  exitu  ani  et  dolore  ojusdem.  — 
De  venis  incidendis  et  sanguine  minuendo.  —  De  scarid- 
catiüuibus  et  vontosarum  aminiculo.  — 

Do  vulnoro  stomachi. 

Si  stomachus  vulnoratur,  cibus  per  [)lagani  egreditur 
et  sie  vulnus  stomachi  coguoscitur.  Si  ergo  vulneretur 
stomachus  et  a  parte  iuteriore,  vulnus  mortale  est,  si  ab 
inferiore  parte  circa  fundum,  ubi  carnositas  est,  non  est 
mortale,  tamen  de  vulnoro  timendum  est;  consolidativa  per 
OS  exhibeantur.  Si  autom  sine  sutura  res  terminari  non 
potest,  in  exteriori  tunica  stomachi  Hat  sutura  ab  una  parte 
stomachi  et  alia,  ut  sie  labia  vuluoris  per  lilum  traliantur; 
vulnus  teneatur  apertum  exterius,  quoadusque  extrahantur 


—     07     — 

fila  quibiis  l'ucta  est  suiura.  Quiclquid  auicui  faciciidum 
fuerit  aliud  industriae  medici  oportet  rolinqui,  ut  secundum 
on,  quao  dicta  sunt  et  adliuc  diccnda  et  secundum  quofi 
tuuc  Status  l'ucrit  inlirmi,  vulnus  procurctur. 

De  reductiono  hepatis  post  ogrossum  ejus  a  vulncre. 
Quandoque  fit  vulnus  super  hepar  ita  quod  hepar  egre- 
ditur  de  vulnere,  ut  de  facili  rcduci  non  possit.  Tune 
statira  superponatur  hepati  pulmo  vervetinus  vol  hircinus 
vel  catulus  cissus  per  medium,  ur  calore  exteriori  illius 
ventositas  interclusa  in  membro  dissolvatur  et  consuatur 
et  facilius  possit  reduci.  Sic  de  pulmone  et  stomacho  vel 
quolibet  iiitostinorum  quod  post  exitum  suum  ad  interiora 
iiou  potest  reduci,  iutelligeudum  est. 

De  egressu  ejus  cum  vuluere. 
Si  autem  ipsum  hepar  vulneratum  fuerit,  vulnus  mor- 
tale est.  Si  autem  aliquid  supervixerit  patiens,  ut  statim 
non  moriatur,  non  ideo  de  eo  vulnere  vel  cousimili  Vos 
intromittere  debetis  sed  potius  eis  qui  magis  aegro  fami- 
liäres debetis  praedicere  certum  vulueris  talis  periculum. 
Si  tamen  super  haec  omnia  amici  patientis  ipsum  sine 
magistro  mori  uolueriut,  honorarium  hujusmodi  exigatis, 
quod  si  quam  ex  morte  patientis  verecuudiam  sustineatis 
dampnum  tamen  non  habeatis. 

De  reductione  spleuis  si  egressum  sit  a  vulnere. 

Spien  ignobile  membrum  est,  unde  incisioues  et  con- 
similia  sustinere  potest  sine  periculo.  Si  ergo  de  aliquo 
vuluere  ad  exteriora  exeat  et  parva  sit  particula,  si  reduci 
non  potest,  absciudatur  et  postea  syphac  consuatur  super 
ipsum.     Si  autem  magna  est  pars,  quae  reduci  non  potest, 

5* 


—    68    — 

non  abscindatur,  sed  vulnere  elargato  reducatur.  Dicunt 
t|uidaiu,  quod  quandoque  prorsus  abciderint*),  quod  non 
fpodo  —  dii'it  magistcr  Wilhclmus  —  nee  licri  (lel)ct. 

De  opilatioue  splenis. 

Spien  quandoque  opilatur  ex  f,'ros,sis  humoribus.  Pa- 
tiens  sentit  dolorem  sub  siiiistro  liypocondrio  et  tumorem 
ibidem  post  ciliuiii  dctciiiis  halx't.  ('ur;i  talis  est:  locus 
iiiuuctionibus.  quae  Hunt  cum  dyiiltlica  et  butyro  bene  rc- 
mulliantur,  Hat  super  locum  cmplastrum  de  raphano  pistato 
l.Oy^  cum  veteri  butyro  et  hae  saepe  repetantur.  Ad  ultimum 
laciat  cordulam  de  serico  et  trahat  setonem  de  loco  tu- 
moris. 

De  egressu  alicujus  intestini  ex  vulnere,  ipso 
tarnen  iutestino  illaeso. 

Quanöoquc  propter  vulnus  factum  in  ventre  intestina 
exeunt  de  vulnere  nullo  inde  existente  vulnere  in  intestinis 
et  quia  infrigidata  sunt  de  facili  reduci  non  possunt.  Ali- 
quüd  ergo  animal  sicut  est  aries  vel  edus  vel  catulus  cin- 
datur  per  medium  et  calidum  iutestino  superponatur  et 
tarn  diu  ibi  relinquatur,  quousque  supradictum  est.  Ven- 
tositas  interclusa  dissolvatur  et  intestina  calefiant  et  mol- 
lescant  et  sie  de  facili  reducantur. 

De  egressu  intestini  ex  vulnere  et  vulnere  ejusdem. 

Si  autem  ipsum  intestinum  vulneratum  fucrii  in  loii- 
gum  vel  in  latum  ex  transverso,  cura  talis  est:  si  vulnus 


*)  Diese  Stelle  ist  eutschieden  lückfiiliall.  Der  Siuii  ist  wohl 
der,  dass  eine  gänzliche  Entfernung  der  Milz  unschädlich  ist,  dass 
aber  der  Verf.  im  Sinne  seines  Lehrers  diese  Ansicht  weder  für 
glaubhaft,  noch  die  Operation  für  statthaft  erklärt. 


—    69    — 

Hill,  in  longiim,  ui  (iolcni  viiIim',i-;i,  ciirciiir:  consiiaiiir  iii- 
tcsiiniiiri,  syphiu;  oxiorior*)  ii;i,  f|uo(l  (Uijuslilici  siil,ur;i,(! 
cauda  fili  extra  vuliius  dirnittatur,  et  riim  putruerifit  lila 
extrahantur  et  relinquatur  apertum,  ut  saiiios  libcrc  excat 
iisquedum  viilnus  curetur.  Si  autem  iMte.stimiin  vulnera- 
tum  i'ucrit  in  hitum  ex  transverso  ita  quod  aliquid  de  in- 
testino  rcmaneat,  per  quod  partes  cohaereant,  trachca  ar- 
teria  anseris  vel  cujuslibet  alitis  alterius  vice  aliciijus  ca- 
nelli  per  vuluus  iutestino  immittatur  ita  quod  sua  longi- 
tudine  ex  utraque  parte  superot  .suturam  volncris  et  po.stea 
subtili  acu  et  lilo  scrico  vulnus  consuatur  ipsius  intestini 
super  tracheam  artcriam,  quae  intus  est  et  postea  consua- 
tur syphac  et  cutis  cxterlor  et  dirnittatur  vulnus  apertum 
inferius,  et  trachea  arteria  intus  posita  putrefiat,  et  erait- 
tetur  per  secessum;  exteriori  autem  suturae  pulvis  rubeus 
superponi  potest.  Dieta  autem  sit  teiiuis  et  sorbilis,  et 
ut  breviter  dicam,  4  vel  5  dies  abstineat  quantum  sine 
multa  difficultate  potest. 

])e  fistula  in    ventre. 

Si  fistula  fuerit  in  ventre  et  non  penetraverit  ad  in- 
feriora  apponas  viride  aeris.  Si  autem  penetraverit,  non 
afiponas  aliquam  uuctuosam  (seil,  substautiam),  sed  solum 
unguentum,  quod  fit  de  aloe  et  myrrha  et  succo  ab- 
sinthii  et  melle;  utatur  etiam  patiens  ab  interioribus 
potione  mundificativa  de  sanicula,  pede  columbae,  pim- 
pinella  et  cousimilibus;  tenta  autem  si  qua  imponatur 
hujus  fistulae  sit  caudata,  ne  per  respirationem  ad  interiora 
trahatur. 


*)  Wahrscheinlich  ist  auch  hier  eine  Lücke  und  muss  es  heissen: 
syphac  et  cutis  exterior. 


—     70     — 

\)c  luTpel  t>  cinuiilo. 

IIcipos  cingulus  ost  do  gcncrc  apostcmatis  vcl  ulco- 
urni:  cuiiudit  oiiim  locuiii.  cui  insidct  et  in  vcntro  lil  circa 
lücuin  cinguli  corrodcndu  vcntroin  et  sie  quasi  cingulus 
eingit  homincm.  Cura  cujus  talis  est:  locus  cum  aecto 
lavetur,  et  post  suporponatur  liniatura  plumbi  subtilissinia 
et  ilesuper  ponatur  pasta  liordei  niixta  cum  aecto  et  ipsi 
pastae  incorporentur  einis  rubi,  Iragariac  et  vitis  ot  illud 
singulis  diebus  rcpetatur  quousque  morbus  mortifleetur  et 
tunc  studeatur  ad  reparationcm  lionao  carnis  per  unguenta 
consolidativa  et  pulverem. 

De  vulnere  circa  dorsura. 

Si  in  opposita  parte  contra  vcntrem  in  dorso  fiat 
vulnus  in  simplici  carne  vel  osse,  consolidetur  et  proccdatur 
per  singula,  ut  supradictum  est. 

De   vulnere   longiae. 

Longia  si  vulneretur  in  longum,  curetur  ut  cetera 
vulnera;  si  autem  ex  transverso,  oportet  apponi  ferrum 
candens,  alioquin  sequeretur  inseusibilitas  totius  tibiae  et 
in  aliis  procedatur  sicut  dictum  est  in  cura  brachii  de 
musculo.  Si  autem  post  cauterizationem  sequatur  dolor 
in  tibia,  superponatur  emplastrum  de  l'urfure  et  semine 
liui  pistato:  optime  dolorem  mitigat. 

De  vulnere  medullac  in  spina. 

Medullaris  substantia  quae  inl'ra  spondilia  est,  de  na- 
tura cerebri  est,  unde  si  ipsa  vulneretur,  ejus  vulnus  sicut 
et  vulnus  cerebri  mortale  est. 


—     71     — 

De  vulnoro  rcnum. 
Si  vulniis    fiat,  in    rcnilxis   ciisc  sivc  per  liiiniidiüiicsm 
quae    ibi   est,    non   consolidjiJiir.     Si   aiiicüii    ab  intus  fiat 
ulceratio  ex  lapido  v(d  Iniinoi-o  aciito,   tiinc  oxhihoatur  in 
potii  miimmia,  saiigtiis  draconis,  coiisolida  iiKiJor. 

Si  qiiis  ab  al  to  cadat. 
Contingit  qiiod  quandoque  quis  cadat  ab  alto  siipor 
dorsum  vel  latus;  tunc  statim  si  nihil  obstitcrit,  niinutio  lö'j' 
oppositae  partis  fiat  et  subtrahatur  sanguis  secundum  vires 
patientis,  postquam  (luxus  quioverit  ad  mitigationcra  doloris 
et  tumoris  dissolutionem  si  in  ea  parte  fiat  inunctio  cum 
dyaltliea,  olco  laveudulae*)  vel  mixtura  ex  bis:  de  unguento 
vulpe**)  vel  axungia  mollita  (?);  ultimo  si  necesse  l'uerit, 
fiant  balnea. 

De  ruptura  syphac. 

Ex  relaxatione  syphac  sine  ruptura  quandoque  in- 
testina descendunt,  quod  sie  cognoscitur:  extendatur  patiens 
super  tabulam  et  dicatur  ei  quod  tussiat  et  si  tunc  tumor 
unius  ampullae  ad  modum  nucis  apparuerit  vel  ad  modum 
ovi  certum  est  signum  quod  syphac  non  est  ruptum  sed 
relaxatum,  quia  si  sypliac  esset  ruptum,  non  fieret  ampulla 
circa  ventrem,  ventositas  cum  libere  exalaret,  et  si  est, 
ruptura  parva  est,  quod  apparet  per  ampullam.  Si  ergo 
syphac  sit  relaxatum  et  ruptum  modica  ruptura,  detur 
patienti  modicum  cum  benedicta  laxum;  quodsi  cyrurgicus 
nesciatj  per  alium  fiat  mandato  et  consilio  cyrurgici;  facta 


*)  s.  Anmerk.  S.  37. 

**)  Hiermit  ist  wohl  das  auch  bei  Guy  v.  Chauliac  (Tract.  VI 
Doctr.  I  cap.  1,  fol.  49"'^  Spalte  1  Zeile  3  v.  u.  der  Ausgabe  der  Coli. 
Veuet.  voii  1519)  angeführte  uugt.  de  vulpe  gemeint. 


—     72     — 

|)urgationc  ttMtia  dio  fiat  baliieuin  particularo  stipticum; 
oxeunti  a  balnoo  liat  iiuinctio  cuin  oleo  ros.  et  all)umino 
üvi  et  syphac  rocliicto  ad  proprimn  locum  vcl  ponatur 
supra  lolaxatioucm  unguentum  illud  quod  dicitur  ad  lu- 
ptmam.  Hoc  facto  suporponatur  linnl)acorc  scii  bracale  ad 
hoc  ofliciuin  depuratum  et  patiens  nullo  modo  sc  remo- 
veat  scilicet  de  lecto  suo,  donec  sentiat  se  curatura;  circa 
nonam  dicm  removeat  emplastrum  de  ol.  ros.  et  alb.  ovi. 
Dieta  sit  tenuis  ac  si  febricitct  acute.  Utatiir  hac  de- 
coctionc  singulis,  quae  lit  ex  succo  utriusque  jaceae  cum 
nielle  bene  cocto;  solo  usu  Im  jus  decoctionis  multi  liberati 
sunt.  Cingulus  ergo  pationtis,  quo  quotidie  cingitur,  sit 
corrigia  lata,  et  ille  ita  collocctur.  ut  totum  ventrem  ad 
superiora  elevet. 

De   lioriiiu  vitio  reu  um. 

Kit  liornia  quandoque  ex  humoribus  a  renibus  et  toto 
corpore  venientibus  et  inllationcm  testiculorum  et  ossei 
lacieutibus.  et  hujusmodi  roi  siguum:  mollicies  tumoris, 
quia  cum  locus  manu  tangitur,  moUis  scntitur,  Cura  cujus 
haec  est:  pellicula  super  testiculum  aperiatur  cum  sagitella 
et  per  talem  aperturam  emittatur  aqua  primo  modicum 
et  imponatur  post  hoc  et  tenticula  ne  coutinue  fluat.  Se- 
quenti  die  extrahatur  tenta  et  iterum  emittatur  et  ita 
paulatim  et  paulatim  tota  subtrahatur  donec  totus  cesset 
tumor  et  locus  bene  sit  mundilicatus:  tunc  subtrahatur 
tenta  et  clauilatur  apertura. 

De  carnositate  superflua  excrescente  circa 
testiculos. 

Contingit  adhuc  hernia  ex  carnositate  nata  juxta  testi- 
culum, cujus  cura  talis  est:  pellicula  exteriore  incisa  testi- 


—     73     ~ 

culuH  a  praedicta  ciirtio.  .scurimtiir  ol,  posi,  viilnu.s  consoli- 
dctiir.  Si  autom  itcriim  rc(;i(liv;i,v(!rit  et  rücrovcirit  ditly- 
mus,  incidatur  tcsticulus,  cjiciatur  tainquairi   inutilo  (?). 

De  siihiia  inflationc  tcsticulorum. 
Fit  quandoquc  subita  inllatio  testiculorum  in  homini- 
bus  alias  l)ouc  sc  habcntibus.  Cura  cujus  talis  est:  Calen- 
dula dccocta  in  aqua  cum  multo  salc  tepida  circumligetur; 
si  sal  timuerit  quia  mordicat,  cum  pracdiclis  tantum  fiat 
subfumigatio.  Ad  idom  farina  labarum  vetustissiinarum 
in  vino  decocta  et  tepida  superponatur;  juvat  multum. 
Ad  idem  lilifagus  valet;  similiter  folia  ebuli;  sudor  mul- 
tum juvat.  Ad  idem  scoria  Icrrariorum  in  ignc  caledat, 
quousque  bene  incalescat  et  post  superinfunditur  urina  pa- 
tientis  et  fumum  inde  ascendentem  recipiat. 

De  lapide  nondum  confirmato. 
Lapis  antequam  confirmetur  per  sola  diuretica  resol- 
vitur  et  patiens  curatur.  Si  ergo  arenulae  in  urina  fre- 
quenter  appareant,  signum  quod  lapis  nondum  est  confir- 
matus.  Patiens  ergo  utatur  laudabili  dieta  in  pane  et  car- 
nibus;  oleribus  et  vino  bene  diuretico  utpote  albo  et  claro 
amusco  et  quae  faecem  habeant  abstineat.  Utatur  patiens 
hoc  pulvere:  H-  semen  foeniculi,  apii,  petroselini,  anisi,  li- 
quiritiae,  cinuamomi,  saxifragi,  folia  granatorum,  seminis 
urticae.  Isto  pulvere  patiens  saepe  utatur  ante  cibum  et 
post.  Ad  idem  valet  viuum  saxifragatum.  Si  autem  ali-  160'*- 
quando  sicut  in  talibus  fieri  solet,  superveniat  fortis  ac- 
cessio, ut  urina  denegetur  et  venter  constipetur  ex  lapillo 
staute  in  collo  vesicae,  patiens  multum  torquetur,  et  uisi 
cito  subveuiatur,  periclitatur.  Tunc  statim  propter  obsti- 
pationem  fiat  clystere,  propter  denegatiouem  uriuae  herbae 


—     74    — 

(liuroticno  sicut  foonuj,'raociiin,  |tt'trnsilimini,  folia  ol)uli  do- 
i'Ot|uantur  in  vino  ot  in  <luiiliti  sufculo  calida  oatapla- 
smcntur  super  poctiiiom  ot  |»oiitoncon,  si  opus  fuerit  itorum 
renoventur  et  non  deponautur,  donec  lapillus  praedictus 
«Ulli  urina  cxcat.  8i  autcm  tempore  hiemali  l'uerit  ot  prae- 
(liclao  h«M-I)ao  lial>ori  nun  potoruut,  idem  liat  cum  nasturtio 
a(|uatico,  (juod  taiii  liionio  ((uam  aostate  haberi  potcst. 

De   lapidc  Ja  in   c-unlirmato. 

Lapis  quando  conlirmatus  est,  tautum  per  incisionem 
curatur,  et  sie  ligentur  pedes  paticntis  ad  collum  proprium 
et  immissü  digito  dextrae  manus  ducatur,  sicut  potest 
aptius,  ad  collum  vcsicae  lapis  et  facta  incisioue  super 
poritoneon  et  per  collum  vesicao  quantum  potest  minuri 
volncre  existente  lapis  inde  caute  cum  iustrumento  idoneo 
extrahatur,  ot  sie  dimittatur  vulnus  noc  imponantur  stuppae 
sed  supraponautur  nc  impcdiant  consolidatiouem  quia  per 
se  consolidatur.  Si  autem  valde  magnus  sit  lapis,  retru- 
datur  ad  fundum  vesicae,  quia  periculosum  esset  tam  lar- 
gam  faccre  incisionem,  quod  per  eam  extrahi  possct  tantus 
lapillus.  Si  enim  extcndoretur  incisio  usquc  ad  teuuitio- 
nom  (?)  vcsicae,  vulnus  non  consolidaretur. 

De  stranguria  et  dysuria. 
Contra  strauguriain  et  dysuriam  quae  lit  sine  vitio 
lapidis,  liat  incisio  veuae  quae  est  intus  sub  talo.  Ad 
idem  fiant  embrocae  super  pectinem,  peritoneon  de  herbis 
decoctis  in  vino  vel  aqua  sicut  apio,  petroselino,  Urtica  et 
nasturtio  de  oisdcm  et  olus  si  fiat  cum  carne  laudabili 
comestum  valet.  Ad  idem  valet  comedore  nucleos  cum 
aniso;  valet  etiam  pulvis  praedictus  in  capitulo  de  lapide 
non  confirmato. 


—     75    — 

Do  his  (|iii   i<i,'iioraii  Ich   locios  com  mi  iiümi  n  I. 
Qui   ignoraiiics    locios    (■oiniriiii<,aiiit     et.    uriiuiin    ihhi 
tenent,  semen  aneti  et  hic-iuciio  liihjint. 

Do  ulcoraiiono  virgac. 
In  virga  vifili  qu;in(lo([iic  (ij;  ulcoratio  sub  |)cllic,iila 
et  est  cum  magno  dolore  et  haixit  saniem,  nifsi  siibveniatur, 
convertitur  in  cancrum.  t'ura  talis  est:  cantabrum  dcco- 
quatur  in  aqua  et  coletur  et  ad  illam  colaturam  ponatur 
modicum  olei  et  caleliat  in  parva  olla,  et  illa  colatura  sit 
parum  plus  quam  tepida;  patiens  virgam  suspendat  et  diu 
teueat  et  saepe  repetat.  Istud  dolorem  prorsus  mitigat  et 
locum  mundificat  et  ulcerationem  consolidat.  Si  autem 
dift'erretur  consolidatio,  posset  appoui  lithargyrum  vel  plum- 
bum  ustnm  vel  etiam  pulvis  rubeus. 

De  carne  superflua  sub  pellicula  virgae  virilis 
vel  in  Vulva. 

Sub  pellicula  virgae  virilis  vel  etiam  in  vulva  juxta 
portam  meatus  urinalis  excrescit  caro  superflua,  quae  in 
inferiori  parte  dilatatur,  sed  ubi  membro  adhaeret  quasi 
filo  adhaeret.  Istius  separatio  sie  fit:  ubi  caro  so  tenet, 
ligetur  cum  filo  serico  et  stringatur  et  sie  magis  et  magis 
donec  omnino  separetur.  Si  autem  haec  ligatura  facta 
fuerit  de  filo  corticis  laureoli  minoris  citius  defalcatur, 
quia  virtutem  incisivam  habet. 

De  platillis  i.  e.  pediculis  circa  vergam. 

Circa  virgam  et  vulvam  in  pectine  scilicet  et  perito- 

neou   platilli  nascuntur,   qui  ita  cuti  iuhaerent,  quod  ab 

ea  separari  non  possunt.     Sic  autem  removentur:  in  bal- 

neo,  cum  locus  calefieri  coeperit,  superponatur  psilotrum, 


~     7ß     — 

ul    |)ili   icinovoaiidir.  ot  post  fricotur  locus  cuin  paniui  auii- 
lal>ri,  (|ii(i  iititiir  IVicaiido  ot  tergondo  motalla. 

Do  l'istulis  |iiu|>(>  a  IUI  111. 

Kx  ulcoratioiic  prope  auum  sacpo  contingit  locum  in- 
lisliilari.  llaoc  listula  si  non  pcnetraverit  ad  concavitatom 
lon^aonis  curetur  cum  unguonto  viridi  sicut  cotorac  lislu- 
lao:  si  autoin  jaiii  poiiotravit.  (juod  cognoscitur  in  dicto 
pationto.  ((uia  pars  vontositatis,  quao  per  anuiii  oxirc  de- 
l)orot,  oxit  per  listulam.  alius  orit  cuiationis  modus.  Cura 
autem  haec  est:  digitus  oico  vol  alia  pingucdinc  inunctus 
ano  intromittatur  ot  intcrim  cum  alia  manu  tasta  per 
fistulam  immittatur  usquc  ad  digitum  qui  est  in  ano,  ut 
certilicetur  magistor,  si  aliquid  per  Jistulam  immitti  possit, 
quod  exeat  per  l'oramen,  ot  si  haec,  aliqua  petia  panni 
vol  licinium  por  concavitatom  (istulao  et  praodictum  foramen 
transmittatur  et  ligotur  circumcirca  ot  sie  dimittatur  usquo 
160^  in  aliuiii  diom  et  tunc  incidatur  usquo  ad  praedictum 
liciniuni  ol   istud  vuliius  postca  curetur  ut  cetera  vulnera. 

De  henel'icio  haomorroy  darum  (I.e.  p.  486). 

Ilaomorroydac  sunt  rami  cujuslibct  vonao  quac  pars*) 
in  quibusdam  grossus  sanguis  cousuevit  purgari  et  multus, 
cum  per  eas  fit  lluxus  secundum  quod  oportet,  purgatio 
talis  fit  causa  salubris;  pracservatur  eniin  multotions  a 
pessimis  aegritudinibus.  Ilic  fluxus,  si  intercipiatur  ex 
aliqua  causa  contra  consuetudincm,  divcrsa  gencra  aegri- 
tudiuis  inducit  sicut  maniam,  melancholiam,  hydropem  et 
consimilia.  Eodem  modo  si  suporfluat,  quod  immodoratus 
lucrit,  supra  hydropem  inilucit  pallorem  et  defectum  virium 


*)  wahrscheinlich  Schreibfehler  im  Codex;    vielleicht  per  eas  zu 
lesen  oder  noch  besser  durch  Umstellung  der  Worte  per  quas 


—     77     — 

et  morbos  inanitioni.s.  Vcnac  tuiioin  per  fjuas  pracdictus 
fit  fluxus,  quacclani  sunt  intcriorcs,  cjuacdain  cxtoriorc.s. 
Per  iiiteriorcs  magis  fit  fluxus  sanguinis,  per  exteriores 
autem  sanioi  et  putreclinis  fit  (luxus.  Istae  (juandoque 
niiiil  emittunt  sed  ingrossantur  et  (iunt  atrici,  ficus,  an  um 
constringunt  nee  sine  magno  dolore. 

De  immoderato    (luxu   haemorroydaruiii   sive   iii- 
teriorum  sive  exterioruin. 

Si  per  venas  interiores  factus  fuerit  lluxus  imniodera- 
tus,  cura  talis  est:  carbones  ascensi  recipiantur  in  olla 
vel  patella  et  super  eos  pouantur  soleac  veteres 
et  linei  panni  cum  pice  navali  et  hunc  fumum  pa- 
tiens  sedens  in  sella  perf'orata  per  anum  recipiat  et  pju- 
ries  in  die  liaec  repetat.  Ad  idem  fiat  balneum  particu- 
lare  de  canno  pulverato  (?),  centinodio,  cortice  Spinae 
nigrae,  bedagar*)  et  consimilibus  decoctis  in  aqua  pluviali 
et  generaliter  quidquid  valet  ad  retentionem  menstruorum, 
valet  etiam  ad  retentionem  haemorroydarum  fluxus  et 
quidquid  valet  ad  provocationem  menstruorum  valet  etiam 
ad  provocationem  haemorroydarum.  Item  si  fluxus  fuerit 
per  venas  exteriores,  superponatur  emplastrum  de  vitreolo 
et  calce  viva  cum  stupa  intincta  in  albumine  ovi  prae- 
cedeute  balneo  particulari  praedicto;  valet  etiam  appositio 
ferri  candentis  ad  capita  venarum,  a  quibus  talis  est  fluxus. 

De  haemorroydibus  provocandis  sive  interioribus 
sive  exterioribus. 

Ad  provocaudas  haemorroydes  interiores  fiat  balneum 
de  herbis  calidis,    sicut    tapsus   barbata,    farina,    pulejum, 


*)  richtiger  wohl  bedegar. 


—     78    — 

abrotauum,  laveiulula  et  consimilibus,  et  oxcunti  a  balnoo 
liat  apertio  utriusquc  voiiao  super  genua  parte  iuteriori 
vel  ctiam  de  soplioiia  oxtcriore.  Item  haemorroydes  cx- 
teriores  sie  provocantur:  })raecedcntil)us  subfuiniü;ationibus 
apponantur  sanguissugae;  quodsi  iion  pruliciat,  aperiantur 
cum  ilebotomia. 

De  tiiiKire  haeinorro  y  da  ruiii. 
Ad    timorem  et  dolorem   liaeiuorroydarum  l'olia  tapsi 
barbat i   decoquantur    in    vino    et    calida  loco  apponantur; 
saope  autoni  renovari  debct  hoc  cataplasma. 

De  excoriatione  liaemorroydaruni. 
Si  simplex  sit  excoriatio  in  haemorroydibus  exterlori- 
bus  ex  equitatura  vel  itinere,  superponatur  unguentuni  de 
iithargyro  et  unguentum  albuni;  si  ab  exterioribus,  pro- 
curctur,  ut  venter  continuc  sit  mollis;  scribula  (=  cybala!) 
euim  excoriatiouem  augraentaut.  Interim  etiara  consolida- 
tiva  per  os  exhibeanlur. 

De   exitu   ani   et   dolore  ejus. 

Ad  exitum  ani  caleliat  ad  ignoin  apostolum*)  quo 
calefacto  tangatur  podex  et  statim  redit,  quod  liat  ter  vel 
pluries  quotiens  exit,  deindc  balncetur  patiens  in  aqua 
decoctionis  peritariae,  foliorum  ficus  et  porrorum. 

De  venis  incideudis   et  sanguine  minucndo. 

Sucre,  incidere  et  coquerc  (?)  ad  officium  spectat 
cyrurgicorum.  De  suturis  autem  variis  (|uae  (iunt  in  vul- 
neribus  dictum  est;  ad  praesens  vero  de  iiicisionc  venaruiii 

*)  gemeint  ist  wohl  uugueut.  apostol. 


—     70     — 

et  arteriarum,  per  (jUiun  imillii  (•a)\-\)()V[  cowi'vA-uwlur  rciiicdia, 
compcndiose  diconduin.  est,  et  priiiio  di-,  vciiis  (|ii;i,o  iii- 
cidiintur  pi-optor  passionos  et  ([uerclas  capitis:  l'roptcü- 
passioncH  ergo  capitis  et  colli  gciieralitcr  inciditui-  ce|)liJi- 
lica  dextra  vel  sinistra  brachii.  Proptoi-  doioiom  occipitii 
spcHiialiter  iirciditiir  veiia  rocta,  quao  est  in  IVoiite.  Propter 
dolorem  frontis  iiiciditur  vona  inter  duo  supercilia  vcl 
super  acumen  nasi.  I'roptcr  maiiiam  et  iiiclancholiam 
et  inveteratas  passiones  oculorum  inciduiitur  ;Venac  or- 
ganicae  iu  collo.  Propter  inveteratuiu  lluxum  oculorum 
et  humorum  ad  oculos  per  veiias  exteriores  fit  incisio 
ex  transverso  omniura  veiiarum  et  arteriarum  quae  sunt 
in  fronte  usque  ad  os  et  ab  una  aure  usque  ad  aliam 
et  statin!  sequatur  ferrum  candens.  Propter  dolorem  tim- 
porum  et  oculorum  inciduntur  duae  venae  retro  aures. 
Propter  reuma  gingivarum  et  vitia  auris  seu  dentium  inci- 
duntur*). Iu  carne  super  craneum  fiunt  ruptoria  retro  IGl'* 
aures  inferius  usque  ad  humeros.  Propter  passiones  oris, 
gingivarum  et  faucium  fiunt  ruptoria  sab  mento.  Propter 
passiones  spatularum  et  paralysim,  dormitionem  iu  digitis 
super  ipsa  brachia  hinc  inde  fiant  ruptoria  et  quandoque 
per  medium  musculorum  et  lacertorum.  Propter  paralysim 
alicujus  lateris  fiant  in  latere  ruptoria  ab  eo  quod  est  sub 
brachio  usque  ad  reues.  Propter  dormitionem,  quae  fit  in 
tibiis  et  pedibus  et  timorem  paralysis  sub  musculis  et  infra 
tibias  et  extra**),  et  liaec  omuia  ruptoria  probata  sunt. 


*)  Hier  beginnt  die  bereits  in  der  Eiuleitnng  angedeutete  grosse 
Lücke,  wo  der  Schreiber  des  Codex  mitten  aus  einem  Kapitel  des 
4.  Buches  unter  Weglassuug  des  letzten  Kapitels  des  4.  und  der  In- 
haltsübersicht und  zahlreicher  Kapitel  des  5.  Buches  sofort  in  dieses 
hiueingerathen  ist. 

**)  Diese  Stelle  ist  wohl  oleichfalls  lückenhaft. 


—    80    — 

De  casu  ignis. 

All  casum  ignis  cum  praoccssit  combustio,  rcuma  per 
ignem  vel  aquam  l'orventeni:  cura  hacc  est:  primo  liat 
subl'amigatio  do  vino  caliilo  circa  locum  paticntem  ad 
extractiouom  iguearum  luinositatum;  postca  ungatur  de 
üleo  quod  lit  de  vitcllis  ovoruin  vcl  oleu  quod  lit  de  granis 
tritici.  Ad  idein  lac  spissum  cum  sanguine  bene  incor- 
porato  et  ex  hoc  locus  ungatur.  Ad  idem  valet:  suber 
tiliae  reccns  ponatur  in  a(|ua  IVigida  et  cum  modicum  ibi 
morabitur,  generabitur  quaodam  muscillago  circa  suber; 
lioc  iuter  digitos  deponatur  et  inde  locus  combustus  Jinia- 
tur;  post  casum  autom  ignis  loco  cutis  iiiduatur,  o(  ad  hoc 
valet  ungueutum  album,  uuguentum  litiiargyri  et  pulvis 
quilibet  consolidativus. 

De  pustulis  et  u Icerat ione. 

Quandoque  contingit  tumor  in  tibia  cum  ulceratione 
et  pustulis  saniosis.  Cura  cujus  talis  est:  stercus  colura- 
binum  cum  aceto  malaxetur  et  panno  inducatur  et  circa 
liliiam  cataplasmetur,  et  si  necesse  sit  repetatur,  donec 
tota  sanies  extrahatur  et  crus  detumescat;  postea'  mem- 
brum  lavctur  cum  colatura  i'uri'uris  et  si  rupturae  ibi 
siut  consülidentur  cum  unguento  quod  fit  de  oleo  nucis, 
sulphure  et  thurc  vel  praedictis  unguentis.  — 

De  cancris  et  fistulis. 
In  cancris  et  fistulis  tibiae  nee  incisionibus  neque 
ustionibus  sed  solum  corrosivis  insistendum  est.  Facta 
autem  suflicicnter  corrosione  quae  fit  per  salem  simplicem 
vel  aliud  consimile  superpouatur  emplastrum  quod  lit  de 
fariua  triticea,  .succo  apii  et  melle  ad  putrefactiouem  carnis 


—     81     — 

corruptac,   ut  do  facili  rcinovcri   valeat  et  po.st  hoc  locus 
coiiHolidctur. 

De  spasmo. 

Spasmus  supcrveuiens  vulneri  ex  nimio  fluxu  sanguinis 
incurabilis  est  et  maxime  si  plura  quam  unum  occupat 
membra,  quia  si  unum  tantum  utpote  partem  pedis,  non 
ex  necossitato  mortale  est,  et  istc  Spasmus  ex  inani- 
tione  est. 

De  spasmo  ex  repletione. 

Spasmus  repletionis  puncturae  nervi  vel  musculi  super- 
veniens  si  usque  ad  originem  nervorum  condescenderit  ita 
quod  Collum  versus  anteriora  vel  posteriora  contraxerit, 
eodem  modo  incurabilis  est  sicut  ex  inanitione.  Si  autem 
nonduDi  ascendit  ad  originem  nervorum  et  fuerit  in  alia 
parte  corporis  ntatur  aqua  decoctionis  salviae  et  lavendulae 
et  zuccarae.  Si  autem  non  febricitet,  addatur  castrum 
sanamundum,  lilifagus  et  decoquatur  in  vino.  Fiat  etiam 
emplastrum  de  furfure  decocto  in  vino  et  oleo  vel  alio  de 
baccis  lauri,  ruta,  cimino,  vino  et  oleo,  nnguentum  etiam 
quod  magister  R. *)  posuit,  magister  Wilhelmus  satis 
commendavit  in  hoc  eodem  spasmo  ex  repletione. 

De  malo  mortuo. 

Malum  mortuum  dil^cilis  curationis  est,  peroptime 
tameu  curatur  si  circa  ipsum  procedatur  sicut  oportet. 
Cura  autem  haec  est :  praecedente  purgatioue  velut 
opiatae  (?)  exhibitione  et  flebotomia   de   vena  hepatica  et 


*)  bedeutet  wohl  unzweifelhaft  Roger:  vgl.  1.  c.  p.  -493  eap.  XV 

Tagel,  Wilhelm  von   Congeiiiiiii.  (l 


—     82     — 

stiipliis  ile  hoibis  calidis  ot  ilesiccativis  procedatur  ad 
•localia;  liat  ergo  iuunctio  de  lithargyro,  acoto  et  olco,  vel 
liat  ungiientum  de  succo  radicis  afl'odilli,  bryouiae,  foliorum 
clu'liduniao  cum  lithargyro,  accto  et  olco.  Si  bis  iion  pro- 
reoeris,  inungatur  tota  tibia  unguento  viridis  acris  et  postea 
IGl'*  induatiir  ocrea  de  aluta  et  servetur  crus  bene  caliduin. 
In  hoc  iu  die  faciat  bis  douec  caro  corrodatur  et  postea 
apponantur  cicatrizautia.  Ad  idciu  valet  unguentuin  quod 
pracdictum  est  in  prima  particula  de  morphea  inveterata 
in  ultimo  capitulo.  Si  omnia  haec  uon  profeceriut  liat 
extractio  glaudularuin  sicut  etiam  supra  docetur  in  capitulo 
de  scrophulis. 

De  rauculo. 

Ad  ranculum  tale  fit  unguentum:  ^' solatri  sempervivi 
vermicularis,  umbilici  Veneris,  polatastrum  (?)  liguum 
foliorum  et  radicum  apii,  bctoniae.  Omnes  herbae  jam 
dictae  colligantur  antequam  sol  iutret  cancrum  et  simul 
pistentur  cum  axuugia  porcina  recente  et  simul  di- 
mittantur  in  vase  per  4  vel  5  dies,  ut  simul  incorpo- 
rentur  bene  et  tunc  cum  optimo  viuo  bene  decoquantur; 
in  (ine  autem  ponatur  modicum  cerae  albae  et  post  ex- 
primatur  totum  inter  duos  baculos  super  uquam.  Hoc 
unguento  locus  inungatur. 

De   lupo   in   tibia. 

Contra  lupum  in  tibia  cura  talis  est:  accipc  farinam 
hordei  et  melet  agita  fortiter  cum  virga  toruli  et  pone 
ad  ignem  in  oUa  rudi  et  dimitte  quousque  coraburatur; 
post  pulveriza  subtilissime;  deinde  ulcus  cum  urina  pa- 
tientis  lavetur  et  desiccetur  cum  panno  vetustate  rarefacto 
et  tunc  ai)ponas  praedictuni   pulvcrein  ad    locum    passionis 


—    83     — 

oi  ita  l'iicias  donoc  poiTocta  fial  sanaiio  (|iii)(l  cognoscitur 
per  purpureum  coloicm  cariiis  et  per  en'usioneiri  guttae 
sanguinoac.  llo(;  aiitem  cogiiito  accipc;  earf)iain  fif,  iiilingc 
in  viiio  all)0  et  piiro  expiiiiieiis  siiperpone  loeo,  qiiia  istud 
carncm  mortuam  si  invenerit  corroclit  et  praeservat  a  re- 
cidivatiojio;  ultimo  ponantur  coiisolidativa  et  bonae  caiTiis 
regenerativa  sicut  pulvis  rüsarum  vel  l'abarum  vcl  thuris, 
masticis  et  consimilia. 

De  ruptura  cruris. 
De  vulnere  carnis  tibiae  vel  punctura  nervi  ipsius 
seu  musculi  tam  cum  fractura  ossis  quam  etiam  sine  fra- 
ctura  ejusdem  idem  intelligi  volumus  quod  de  procuratione 
vulneris,  puncturae  vel  fractioue  brachii  nos  superius 
dixisse  meminimus. 

De  tumore  et  dolore  pedis. 

In  nodo  ubi  pes  conjungitur  tibiae  fit  tumor  et  dolor 
acutus  ex  causa  calida.  Ad  mitigatiouem  ergo  talis 
symptomatis  apponautur  loco  linei  panni  vel  stuphae  in- 
fusae  in  vitellum  ovorum  et  cum  calefacti  fuerint  et  iusiccati 
iterum  renoventur,  et  ita  saepe  fiat:  multum  prodest,  et 
si  nou  contra  aegritudinem,  tarnen  valet  contra  symptomata 
aegritudinis. 

De  dislocatioue  pedis. 

Quandoque  ipsius  pedis  fit  dislocatio  et  tunc  pes 
versus  anteriora  vel  posteriora  dextrorsum  vel  sinistrorsura 
evagatur.  Cura  talis  est:  a  magistro  pes  fortiter  distralia- 
tur,  quousque  ad  locum  suum  debitum  revertatur  et  tunc 
superponantur  stuphae  infusae  in  albumiue  ovi  et  plagulis 
secundum  indigentiam  loci  appositis  prudenter  ligetur. 


—     84     — 

Do  Yulnero  in  pcilo. 

Si  liat  vulmis  in  cfilcanoo,  statini  cauterizari  dcbet 
(luplici  vcl  triplici  ferro,  quia  illo  locus  valdc  nervosus 
est.  Si  aiitem  liat  ibi  (istula  et  os  ejus  sit  strictuni, 
elargetur  et  si  aliquid  de  osse  sit  corruptum,  rcmovcatur, 
deinde  liat  sicut  supradictum  est. 

De  fissura  pedum. 

Alii|u;imlo  jH'des  liinc  indo  finduiitur  ex  grossis  et 
siccis  huiiioiilnis.  C'ura  cujus  talis  est:  lissurae  pedis  fre- 
quenter  iuuugantur  hoc  UDguento:  Ji-  axung.  gall.,  anatis, 
anseris  et  porcelli  lactantis,  butyrum,  oleum  violativum, 
ceram  albam,  pulv.  dragaganth.  et  gurami  arab.,  teronda 
terantur  et  resolveiida  resolvautur  et  ex  bis  unguentum 
conficiatur.  Hoc  ungueatum  valet  (issurae  pedum,  ma- 
nuiim  et  in  tussi  ex  siccitate  et  etiam  valet  contra  sitim 
tympanitidis.  si  pcctus  et  venter  eorum  inungatur.  Ad 
idem  valet  medulla  boviua  resoluta  in  oleo  violacco  et 
cera  alba. 

De   sudore  pedum. 
Contra  sudorem  pedum  valet    ipsos  subtus   in   balneo 
et  extra  balneum  sacpe  Iricare  cum  pulvere  lithargyri. 

De  digitis  pedum. 

Si  dislocatio  eveuerit  digitis  pedum,  per  distractionem 
reducantur  dislocata  ad  suam  juncturam  debitam  sicut  in 
aliis  dislocationibus  dictum  est. 

Contra   spinam. 
n;2^  Ad    spinam    cxtrahendam  de  digitis  podum  blitis  (?) 

decoquatur    et    calida    loco    superponatur.      Item    semen 


—     85     — 

diptani  ot    coa<^'iiIiiin    l(',|)(ji'is    siimil    i(;r;i,iiliii-    of,    sie    Joco 
superponatur. 

De  sorpi^'iiic  ei  i  in  pcl  i^i  iio. 
Contra   serpiginom   et   iin{)eti^in(;in    ^iiiiinii    |)iiiiioiiim 
temporetur  in  aceto  per  nocteni  et  inde  IVicetiir  locus. 

Contra  sclyrosim. 

Jf-  radicis  malvarum,  altheae,  seminis  lini  focnugraeci, 
herbac  melliloti,  brancae  ursinae  si  haberi  potcrit  ää  in 
ampullum  uuum  contusa  in  aqua  decoquantur,  eidcm  deco- 
ctioni  intingatur  spongia  marina  vel  pannus  lineus  et  loco 
scleraticato  cum  temperato  calore  apponatur  tencndo  per 
competeutem  moram;  post  hoc  idein  locus  cum  panno 
lineo  sicco  desiccetur,  loco  indurato  et  desiccato  iuungatur 
durities  cum  dyaltliea.  Post  inunctionem  superponatur 
tale  emplastrum:  ]i  bdellii  armouiaci  galbani  ää  unc.  1, 
quae  cum  oleo  de  lilio  mollificentur,  deinde  mucillago 
foenugraeci  seminis  lini  quae  ejusdem  sunt  quantitatis  cujus 
sint  praedicta  tria,  addatur  cum  ficubus  pinguibus  quanti- 
tate  quae  suiTiciat  ad  faciendum  emplastrum:  ista  liant 
omni  die  ad  minus  12  diebus;  liabent  enim  mollificare 
sclyrosim.  Post  lioc  Jj;  camomillam,  pulejum,  sticados 
utriusque,  rorem  marin,  et  consimiles  herbas  resolutivas, 
quae  decoquantur  in  vino  et  aqua  aequali  mensura,  et 
spongia  vel  panno  intiucto  fomentetur  locus  ut  prius,  quo 
desiccato  ut  prius  inungatur  locus  cum  oleo  laurino 
nardino  et  oleo  camomillae  aequaliter  mixtis;  post  inun- 
ctionem superponatur  tale  emplastrum:  R  foliorum  rutae 
unc.  1,  mentastri,  succi  viter.  (?)  ää  dr.  4,  stercoris 
caprini  dr.  6,  armoniaci  dr.  10;  armoniacum  in  veteri 
vino  dissolvatur,    ex  quo   cum  melle  bene  cocto  quantum 


—    86    — 

sufliiit,  liiit  (.■niplaslium.  Ilaoc  hahoiif  solvorc  iluritiiMn. 
Expediret  c'i  laincn,  quod  caput  ejus  riiin  aliquibus  pilulis 
siinpliciluis  post  pascha  ad  8  vol  (5  scllas  purgaretur,  ulpüto 
cum  lüerapicrou  vol  pilulis  aurois,  et  post  purgationem 
siiigulis  septimauis  reoiperet  aureara  alcxandrinam  euudo 
ilonnitum  ad  (juanlitatem  avellanae,  et  si  tempus  fucrit 
calidum,  addatur  teitia  pars  rubeae  trociscatac  vel  requici 
maguae  et  hoc  faceret  cum  decoctione  olibani;  hoc  enim 
impediret  Ihixus  liumorum  ad  locum  induiatum. 


Berichtigungen. 

Seite    0    Zeile  10  v.  o.   ist   ilie   falsche   Schreibweise   Salliceto    statt 
Saliceto    wörtlich   aus    dem   dort    citirten 
Katalog  entlehnt. 
7       -        8  V.  u.  bis  Seite  8  Zeile  3  v.  o.   ist   als    nicht  zum 
Citat  gehörig  zu  streichen. 

-  22       -        3  V.  0.  lies:  est. 

-  23       -        8  V.  u.  ist  per  an  Stelle  von  pro  zu  setzen  (Schreib- 

fehler im  Codex!). 

-  28       -        G  und  6  v.  o.  lies:  candente. 

-  29       -      11   und  -12  V.  0.  ist  mi-sceatur  zu  trennen. 


COLUMBIA  IJNIVERSITY  LIBRARIES  (hsl.stx) 

RD30W64C.1 

Die  Chinirnio  dd'.  Wilhelm  von  ^'['["Hf^sa 


2002196301 


RD30 

Wilhelm  von  Congeirma 
Die   Chirurgie 


yf64